ISSN 1409-6366 UDC 61 Vol· XII (2)· Dhjetor 2009 | fatmir ismajli ...

MEDICUS ISSN 1409-6366

UDC 61

Vol · XII (2) · Dhjetor 2009

PËRMBAJTJE Fjala Jonë Çka është specifike për mjekësinë? Remzi Izairi PUNIM BURIMOR SHKENCOR

Uji mineral natyral i amballazhuar në shishe Luljeta Leno, Dorina Ago, Magdalena Cara, Besim Agolli Menaxhimi i pacientëve pediatrik me faringit me streptokok beta-hemolitik të grupit A. Morbiditeti, Incidenca, Prevalenca, Komplikimet dhe trajtimi i fëmijëve të hospitalizuar në Elbasan, Shqipëri. Edmont Laho, Gjeorgjina Kuli-Lito Користење на Framingham-овиот модел за идентификување пациенти со дијабетес тип 2 за примарна превенција на коронарна артериска болест со статини Антонио Георгиев, Ивица Смоковски, Кристина Павловска, Даниела Георгиева Намалување на апсолутниот ризик за коронарна артериска болест кај пациенти со диабетес мелитус тип 2 определен со UKPDS модел по 6 месеци од воведувањето инсулинска терапија Ивица Смоковски, Антонио Георгиев, Кристина Павловска, Daniela Georgieva Përmbajtja e metanolit në rakitë e prodhuara në mënyrë tradicionale në rrethin e Përmetit Lindita Molla, Donika Boçari Helmimet vdekjeprurëse nga Fostoksina (2000- 2004) Zana Bruci, Anesti Vako Infeksionet nosokomiale të traktit urinar, një burim i rëndësishëm mikrorganizmash polirezistentë në QSU të Tiranës Gentian Kasmi, Betim Byku, Irena Kasmi Vlerësimi i prevalencës kombëtare të obezitetit, të një kampioni përfaqësues të popullatës fëminore 9-10 vjeç Jolanda Hyska, Gazmend Bejtja, Entela Bushi, Arta Ago Disa faktorë ndikues tek BMI në moshën e adoleshencës (2006-2009), në shkollat e rrethit të Vlorës, Shqipëri Yllka Bilushi, Loreta Kuneshka, Llukan Rrumbullaku, Ela Peto, Eriola Caushi Pabarazitë në komunikim në të rinjtë e moshës shkollore, në Shqipëri Elizana Petrela Zaimi, Engjëll Mihali, Gazmend Bejtja Корелација момеѓу бројот на преантрални фоликули и успехот на In vitro фертилизација Зоран Петановски, Маќули Хаџи-Леѓа, Валентина Стојановска, Стефан Салтировски Возраста на жената како маркер во успехот на In vitro фертилизацијата кај нормогонадотропни состојби

Зоран Петановски, Маќули Хаџи-Леѓа, Валентина Стојановска, Дамјан Шушлевски Rационална терапевтска примена на антибиотици во Одделот за инфективни заболувања во Клиничката болница во Битола во текот на 2005 година Slavica Jurukovska, Elena Jurukovska PUNIM PROFESIONAL

Viskosuplementimi në mjekimin e artrozës Remzi Izairi Gjakderdhjet nga pjesët e sipërme të traktit gastrointestinal të regjistruara në Repartin Inetrnistik në Dibër Biohemiski karakteristiki na plevralni izlivi kaj belodrobna tromboembolija Aleksandar Sandevski, Biserka Jovkovska ]aeva, Mirjana Traj~evska, Nada Minovska Lavdrim Sela, Shkëlqim Sela, Axhija Kurtovski, Baki Alili, Dragan Klopçevski Rakiti hipovitaminoz tek foshnjet me konvulsione Shefqet Murtezi, Gani Dragusha, Abdulla Elezi, Sami Delijaj, Sadik Rashiti, Halil Ajvazi Shenjat neuropsikofiziologjike të pacientëve me sëmundjen idiopatike të Parkinsonit Arben Taravari, Igor Petrov, Vera Petrova, Merita Ismajli-Marku, Kadri Haxhihamza, Bajram Kamberi, Sani Bajrami Fронталните когнитивни функции кај пациенти со јувенилна миоклонична епилепсија Емилија Цветковска, Тина Васков, Кристин Василевска , Игор Кузмановски, Мерита Марку

Disa aspekte kliniko-epidemiologjike të ndryshimeve në faktorët e riskut te të hospitalizuarit nga aksidenti vaskular cerebral për herë të parë në Spitalin e Tetovës gjatë viteve 2005-2007 Bajram Kamberi, Farije Kamberi, Viktor Isjanovski Korelacija na klasiчnite riзik faktori so intima medija зadebluvawe (IMT) na karotidnata arerija Tawa ^epreganova-^angovska, Sa{o Stoj~ev, Metodij ^epreganov Ulogata na socio-ekonomskiot status vo etiopatogenezata na {izofrenijata Viktor Isjanovski Фитотерапија во третман на хроничен синузитис Сузана Ристовска Sindroma West dhe faktorët etiologjik Aida Bushati, Valentina Tashko, Afërdita Tako, Ada Simeoni, Artur Xhumari Shputa e shtrembër e lindur (Pes equinovarus congenitus), trajtimi kirurgjik në Klinikën e Ortopedisë, QKUK, Prishtinë (2000-2005) Sami Delijaj, Faton Morina, Shefqet Murtezi Лезии на артикулирачка рскавица на колениот зглоб: Инциденца и корелација помеѓу артроскопскиот наод и наодот на магнетната резонанца Константин Митев, Слободан Вучков, Виктор Камилоски, Небојша Настов, Горан Алексовски, Катерина Касапинова, Михајло Ивановски Aneurizmat inflamatore të aortës abdominale, 10 vjet eksperiencë Edmond Nuellari, Sokol Xhepa, Gentian Caco, Saimir Kuçi, Alfred Ibrahimi, Edmond Kapedani Hulumtime shkencore klinike te glaukoma neovaskulare Halil Ajvazi, Shefqet Murtezi, Kelmend Spahiu, Besim Maliqi, Dafina Goranci Krahasimi i efekteve të sufentanylit dhe fentanylit mbi ndryshimet e presionit intraokular si pasojë e intubimit të thjeshtë dhe të vështirë endotrakeal Rudin Domi 2

Anestezia me fluks të ulët dhe avantazhet ekonomike Majlinda Naço, Ilir Ohri, Erjon Panajoti, Haxhire Gani Remifentanil versus alfentanil vo anestezija za pedijatriska hirurgija TatjanaTroji}, Elizabeta Dadi}-Nikoloska Përdorimi perioperator i Ketaminës për trajtimin e dhimbjeve akute postoperatore Haxhire Gani, Ilir Ohri, Majlinda Naço, Rudin Domi, Erlisa Çobani Analiza epidemiologjike e të sëmurëve që janë pajisur me këpucë ortopedike në QOPK Ardiana Murtezani, Iliriana Dallku, Teuta Vllasolli, Sabit Sllamniku Çregullimet muskuloskeletore në qafë te punëtorët shëndetësor Bukurije Rama, Ardiana Murtezani, Valbona Krasniqi, Teuta Osmani Vlerësimi i efekteve të padëshirueshme të barnave anti tuberkulare të gjeneratës së parë në pacientët e shtuar në spital Sonila Vito, Afrim Tabaku, Jul Bushati, Ylli Vakeflliu Dëmtimet me armë zjarri dhe mjete shpërthyese në Tetovë e rrethinë para, gjatë dhe pas luftës 2001 Agim Ramadani Metoda daktiloskopike ose fingerprinti si metodë për identifikim Shaban Jakupi Reagimi ndaj tranzicionit social-ekonomik dhe vetë-perceptimi i shëndetit në popullatën adulte të Tiranës, Shqipëri Jonida Stefa, Nexhbedin Karamani, Bajram Hysa, Genc Burazeri HCV инфекција кај затворската популација јавно здравствен предизвик на современото општество Јовановска Тања Информираност на студентите од Високата Медицинска Школа во Битола за ХИВ инфекцијата Викторија Продановска-Стојчевска, Биљана Богданова-Попов, Цветанка Поповска PREZANTIM RASTI

Ndikimi i disinkronisë të ventrikulit të majtë në fraksionin ejeksional – prezantim rastesh Fatmir Ferati Deficiti i faktorit të XIII (FSF- faktor i stabilitetit te fibrines), një entitet i rrallë Raportim rasti Donjeta Bali, Anila Godo, Eleni Anastasi, Qendro Kora, Mirela Xhafa, Ajmone Troshani Ran tretman kaj novorodeno so sindrom na kaudalna regresija Simonida Spasevska, Radica Muratovska-Delimitova, Sajkovski Aleksandar, Du{ko Fidanovski, Antoni Hristovski, Qiqana Koji}, Aspazija Sofijanova, Silvana Timovska-Naunova, Vlatko ^adikovski, Sne`ana Palчevska-Kocevska, [ukarova-Angelovska Elen Rasti i rrallë i mosdaljes së placentas (30 ditë) pas lindjes së foshnjës - prezantim rasti Ferit Vojnika, Mira Micevska, Argëtim Fida, Lavdrim Sela Hernia gjigante lumbale incizionale Rexhep Selmani, Goran Begovic, Fejsi Shehu, Astrit Saidi, Skender Saidi, Nikola Jankulovski Melanoma malignum choroideae - Prikaz na slu~aj Jovanka Ristova, Emilija \o{evska-Da{tevska, Sowa Fileva, Violeta Bu~kovska-Nikolovska, Marina Trpenoska-Kova~evska Gomë fshirëse në zgavrën e hundës me qëndrim mbi 25 vjet – prezantim rasti Nehat Baftiari, Shpresa Baftiari, Sali Sejdiu 3

Dermatoskopia dhe diagnoza e hershme e melanomës: çfar dimë ne? Monika Fida VËSHTRIM Асептична некроза на главата на фемурот

Ilber Besimi, Miroslav Ko~ovski, Ilir Hasani, Ferid Muharemi, Ermir Ramadani Histori Relaksim Prezantim libri Letër redaksisë In Memoriam Udhëzim për autorës

Revistë e Shoqatës së Mjekëve Shqiptar të Maqedonisë

4

ISSN 1409-6366 UDC 61 MEDICUS Betimi i Hipokratit/The Oath of Hippocrates 2009, Vol. XII (2) Del dy herë në vit Me të hyrë në radhët e anëtarëve të Kohë pas kohe boton suplement profesionit mjekësor,betohem Botues/ Publisher: SHMSHM solemnisht se jetën time do ta vë Adresa e Redaksisë-Editorial Board Addres në shërbim të humanitetit. Spitali Klinikë p.n. 1220 Tetovë Për mësuesit e mi do të kem Tel. +389 (0)42 321-600 i Kryeredaktorit gjithmonë miradije e respekt të merituar. Zhiro llogaria: 200-000031528193 Detyrën time do ta ushtroj me Numri tatimor: 4028999123208 ndërgjegje e dinjitet. e-mail: [email protected] Brengosja ime më e madhe do të jetë Web faqja: www.medalb.com shëndeti i pacientit tim. Do t‘i ruaj fshehtësitë e atij që mi beson.

Kryeredaktori–Editory in Chief Prof. dr sci. Remzi Izairi

Do t‘i ruaj me tërë fuqinë që kam nderin dhe traditën fisnike të Redaktorët–Editors profesionit mjekësor. Prof. dr sci. Sadi Bexheti Kolegët e mi do t‘i kem vëllezër. Prim. dr Sali Qerimi Në punën time me të sëmurët nuk do të ndikojë kurrfarë paragjykimi mbi Koordinator i Redaksisë-Editorial Coordinator përkatësinë fetare, kombëtare, Prim.dr Flora-Doko Lumani racor, politike a klasore. Këshilli Redaktues–ditorial Board Jetën e njeriut do ta respektoj Prof. dr Agim Vela absolutisht,që nga zanafilla e saj. Mr dr Kadri Haxhihamza Nuk do të lejoj as në rrethana Prim. dr Ali Dalipi kërcënimi që dija ime mjekësore të Prim.dr Ejup Limani përdoret në kundërshtim me ligjet e Prim. dr Osman Sejdini humanizmit. Prim.dr Lavdrim Sela Këtë betim e jap solemnisht dhe me Dr Murat Murati vullnet,duke u mbështetur në Këshilli Botues–Editorial Council nderin tim. Dr Xhabir Bajrami, Kryetar Dr Fadil Maliqi, zv/kryetar Mr dr Islam Besimi Dr Menduh Jegeni Dr Betim Dauti Prim. dr Bexhet Dika Prim.dr Lulzim Mela Dr Sadem Elmazi Lektorimi, radhitja kompjuterike dhe shtypi Vision+ Gostivar Medicus shtypet në tirazh: 600 ekzemplarë Revista shpërndahet falas

5

CONTENTS Our Word What is specific for medicine? Remzi Izairi Original Scientific Paper

The mineral natural water in the bottled packing Luljeta Leno, Dorina Ago, Magdalena Cara, Besim Agolli Management of Pediatric Patients with Group A B-hemolytic Streptococcus pharyngitis. The Morbidity Burden, Incidence, Prevalence, Complications and Treatment Among Hospitalized Children in Elbasan, Albania Edmont Laho, Gjeorgjina Kuli-Lito Use of Framingham model for identifying type 2 diabetes patients for primary prevention of coronary artery disease with statin treatment Antonio Georgiev, Ivica Smokovski, Kristina Pavlovska, Daniela Georgieva Reduction absolute risk for coronary artery disease in type 2 diabetes patients as assessed by UKPDS model 6 months after initiation of insulin treatment Ivica Smokovski , Antonio Georgiev, Kristina Pavlovska, Daniela Georgieva The content of methanol in raki production in tradicional aeras at district of Permet Lindita Molla, Donika Boçari The fatal intoxication of Phostoxin (2000- 2004) Zana Bruci, Anesti Vako Nosocomial urinary tract infections, an important source of multiresistant organisms Gentian Kasmi, Betim Byku, Irena Kasmi National Prevalence of Obesity in a representative group population of school children living in Albania Jolanda Hyska, Gazmend Bejtja, Entela Bushi, Arta Ago Some influential factors on BMI at the age of adolescence, until 2006-2009 years, in schools of the district of Vlora, Albania Yllka Bilushi, Loreta Kuneshka, Llukan Rrumbullaku , Ela Peto, Eriola Caushi Inequalities in communication in teenagers, in Albania Elizana Petrela Zaimi, Engjell Mihali, Gazmend Bejtja Coorelation between the number of preantral folicules and the succes of in vitro fertilization Zoran Petanovski, Makuli-Hadzi Leca, Valentina Stojanovska, Stefan Saltirovski Women’s age as a marker for success in In vitro fertilization in normogonadotropic women Zoran Petanovski, Maculi Hadzi Leca, Valentina Stojanovska, Damjan Suslevski Rational therapeutic use of antibiotics in Department of Infectious Diseases in Clinical Hospital in Bitola during 2005 Slavica Jurukovska, Elena Jurukovska Profesional Paper Viscosuplementing in treatment of arthrosis Remzi Izairi Biochemical characteristics of pleural effusions in pulmonary embolism Aleksandar Sandevski, Biserka Jovkovska Kaeva, Mirjana Trajcevska, Nada Minovska Upper gastrointestinal bleeding registred in Internal Departament in Debar Lavdrim Sela, Shkelqim Sela, Axhija Kurtovski, Baki Alili, Dragan Klopcevski Hipovitamin rachitis at babies with convulsions Shefqet Murtezi, Gani Dragusha, Abdulla Elezi, Sami Delijaj, Sadik Rashiti, Halil Ajvazi 6

Neuropsychophysiologic findings in patients with idiopathic Parkinson’s disease Arben Taravari, Igor Petrov, Vera Petrova, Merita Ismajli-Marku, Kadri Haxhihamza, Bajram Kamberi, Sani Bajrami Corellation the clasic risk factors with IMT/CCA Tanja Cepreganova-Cangovska, Saso Stojcev, Metodij Cepreganov Frontal cognitive functions in patients with juvenile myoclonic epilepsy Emilijka Cvetkovska, Tina Vaskov, Kristin Vasilevska, Igor Kuzmanovski , Merita Marku Some clinical-epidemiological aspects of changes in risk factors at hospitalized patiens from first-ever stroke in Tetovo Hospital from 2005-2007 Bajram Kamberi, Farije Kamberi, Viktor Isijanovski The role of the socio-economic status in the etiopathogenesis of the schizophrenia Viktor Isjanovski Phitoterapy in the chronic sinusitis treatment Suzana Ristovska West syndroma and etiologic factors Aida Bushati, Valentina Tashko, Aferdita Tako, Ada Simeoni, Artur Xhumari Congenital clubfoot (Pes equinovarus congenitus), chirurgical treatment in Orthopeadics Clinic in Prishtina, UCC, Kosova (2000-20005) Sami Delijaj, Faton Morina, Shefqet Murtezi Knee Chondral Lesions: Incidence and correlation between Arthroscopic and Magnetic Resonance Finding Konstantin Mitev, Slobodan Vuckov, Viktor Kamiloski, Nebojsha Nastov, Goran Aleksovski, Katerina Kasapinova, Mihailo Ivanovski Inflamatory abdominal aortic aneurysms, A 10-year experience Edmond Nuellari, Sokol Xhepa, Gentian Caco, Saimir Kuçi, Alfred Ibrahimi, Edmond Kapedani Clinical scientific investigation to the neovascular glaukoma Halil Ajvazi, Shefqet Murtezi, Kelmend Spahiu, Besim Maliqi, Dafina Goranci A comparison of effects of sufentanyl and fentanyl on intraocular pressure changes due to easy and difficult tracheal intubations Rudin Domi Low Flow Anaesthesia and it economic advantages Majlinda Naço, Ilir Ohri, Erjon Panajoti, Haxhire Gani Remifentanil vs alfentanil in anaesthesia for paediatric surgery TatjanaTrojic, Elizabeta Dadik-Nikoloska Perioperative use of the Ketamin for treatment of acute postoperative pain Haxhire Gani, Ilir Ohri, Majlinda Naço, Rudin Domi, Erlisa Çobani Epidemiological Analysis of the Patients Supplied With Orthotic Shoes in OPCK Ardiana Murtezani, Iliriana Dallku, Teuta Vllasolli, Sabit Sllamniku Musculoskeletal disorders of the neck, within the medical staff Bukurie Rama, Ardiana Murtezani, Valbona Krasniqi, Teuta Osmani Evaluation of first line anti-tubercular drugs induced advers effects in hospitalized patients Sonila Vito, Afrim Tabaku, Jul Bushati, Ylli Vakeflliu Injures caused by firearms and explosive materials encountered in Tetova and its vicinity before, durin and after the yar of 2001 Agim Ramadani Fingerprint like identification method Shaban Jakupi 7

Reaction to socio-economic aspects of transition and self-perceived health in the adult population of Tirana, Albania Jonida Stefa, Nexhbedin Karamani, Bajram Hysa, Genc Burazeri HCV infection among the prisoners publik health challenge of contemporary society Jovanovska Tanja HIV Infection Knowledge among Students of Medical College in Bitola Vikorija Prodanovska-Stojcevska, Biljana Bogdanova-Popov, Cvetanka Popovska Case Report The effect of the ventricular dyschroy in the ejectional fraction – case report Fatmir Ferati Factor XIII-deficiency (fibrin stabilizing factor), a very rare entity – report case Donjeta Bali, Anila Godo, Eleni Anastasi, Qendro Kora, Mirela Xhafa, Ajmone Troshani Early managing of a newborn with caudal regression syndrome Simonida Spasevska, Radica Muratovska-Delimitova, Aleksandar Sajkovski, Dusko Fidanovski, Antoni Hristovski, Ljiljana Koijic, Aspasija Sofijanova, Silvana Timovska-Naunova, Vlatko Cadikovski, Snezana Palcevska-Kocevska, Elena Sukarova-Angelovska The rare case of non-coming out of placenta 30 days after the childernborth–case report Ferit Vjnika, Mira Micevska, Argetim Fida, Lavdrim Sela A giant incisional flank hernia Rexhep Selmani, Goran Begovic, Fejsi Shehu, Astrit Saidi, Skender Saidi, Nikola Jankulovski Melanoma malignum choroideae – a case report Jovanka Ristova, Emilija Gosevska-Dastevska, Sonja Fileva, Violeta Buckovska-Nikolovska, Marina Trpenoska-Kovacevska School rubber inside the nasal cavity beng there for more than 25 years – case report Nehat Baftiari, Shpresa Baftiari, Sali Sejdiu Dermatoscopy and the early diagnosis of melanoma; what do we know? Monika Fida REWIEV

Aseptic necrosis femoral head Ilber Besimi, Miroslav Kocovski, Ilir Hasani, Ferid Muharemi History Relax Book presentation In Memoriam Letter to editory Guidelines for authors

8

MEDICUS

DHJETËVJETORI I REGJISTRIMIT SHOQATA E MJEKËVE SHQIPTARË TË MAQEDONISË www. medalb.com e-mail: [email protected]

Themelimi: Dibër, 26 Nëntor, 1995 Regjistrimi: Tetovë, 04 Prill, 1999

9

MEDICUS FJALA JONË / OUR WORD ETIKA MJEKËSORE

Remzi Izairi, internist reumatolog Kryeredaktorë i Revistës ―Medicus‖ 1237 Çegran, Maqedoni Tel. +389 (0)42 321 600 & 070 379 007 e-mail: [email protected] Medicus 2009, Vol. XII (2): Çka është specifike për mjekësinë? Pothuajse në tërë historinë e shkruar dhe në të vërtetë në çdo pjesë të botës, të jesh mjek do të thotë diçka e veçantë. Njerëzit vijnë te mjekët për ndihmë me nevojat e tyre më të ngutshme, lirim prej dhimbjes dhe vuajtjes, mëkëmbjen e tyre dhe kthimin e gjendjes së mirë shëndetësore. Ata u lejojnë mjekëve ta shohin, prekin dhe lëvizin çdo pjesë të trupit të tyre, bile edhe ato më intimet. Ata e bëjnë këtë për arsye se besojnë se mjekët veprojnë në interesin e tyre. Statusi i mjekëve dallohet prej shtetit në shtet, bile edhe brenda shtetit. Në përgjithësi, edhe pse kjo duket zhvlerësuese, shumë mjekë mendojnë se ata më nuk respektohen si dikur më parë. Në disa shtete kontrolli i mbrojtjes shëndetësore vazhdimisht po mbartet prej mjekëve në menaxherët dhe burokratët. Disa prej atyre i shohin mjekët më shumë si pengesë se sa si partnerë në reformat e në mbrojtjen shëndetësore. Pacientët të cilët zakonisht urdhrat e mjekut i pranonin pa dilemë, ndonjëherë kërkojnë prej mjekëve t‘i mbrojnë rekomandimet e tyre nëse ato dallohen prej këshillave, të cilat i kanë marrë prej profesionistëve të tjerë shëndetësorë ose prej internetit. Disa procedura të cilat më pare vetëm mjekët mund t‘i bënin, tash i bëjnë teknikët mjekësorë, infermieret ose paramjekësorët. Pavarsisht prej këtyre ndryshimeve që e cenojnë statusin e mjekut, mjekësia vazhdon të jetë profesion, të cilin njerëzit e sëmurë, që kanë nevojë për shërbimet e tyre, e çmojnë shumë. Ajo gjithashtu vazhdon të tërheqë një numër të madh të studentëve të talentuar, punëtorë dhe të përkushtuar. Me qëllim që të plotësohen pritjet si të pacientëve, ashtu edhe të studentëve, është me rëndësi që mjekët t‘i njohin dhe t‘i demonstrojnë vlerat thelbësore të mjekësisë, veçanrisht dhembshurinë, kompetencën dhe autonominë. Këto vlera bashk me respektin për të drejtat themelore të njeriut shërbejnë si bazë e etikës mjekësore. 10

Çka është specifike për etikën mjekësore? Dhembshuria, kompetenca dhe mvetësia nuk janë të veçanta vetëm për mjekësinë. Megjithate, prej mjekëve pritet që këto t‘i demonstrojnë në një shkallë më të lartë prej njerëzve të tjerë, duke përfshirë anëtarët e shumë profesioneve të tjera. Dhemshuria, e definuar si mirëkuptim dhe brengë për vuajtjet e personit tjetër, është thelbësore për praktikën mjekësore. Për t‘u ballafaquar me problemet e pacientit, mjeku duhet t‘i identifikojë simptomat të cilat i përjeton pacienti dhe shkaqet themelore dhe duhet t‘u ndihmojë ta arrijnë lehtësimin e dhimbjes. Pacientët mjekimit i përgjigjen më mire nëse ndjejnë se mjeku i çmon brengat e tyre dhe se ai i mjekon ata, e jo vetë sëmundjen. Prej mjekëve pritet dhe kërkohet një shkallë shumë e lartë e aftësisë. Mungesa e aftësisë mund të ketë si pasojë vdekjen ose gjendjen patologjike serioze të pacientit. Mjekët kalojnë një periudhë të gjatë të aftësimit për të fituar kompetencën, por duke marrë parasysh zhvillimin e shpejtë të diturisë mjekësore, ruajtja e kompetencës është sfidë e vazhdueshme për ata. Përveç kësaj, ata duhet t‘i ruajnë jo vetëm dijeninë dhe aftësistë teknike, por gjithashtu edhe dijeninë, aftësitë dhe qëndrimet etike për arsye se, me ndryshiumet në praktikën mjekësore dhe mjedisin shoqëror dhe politik, paraqiten çështje të reja etike. Mvetësia, ose vetëvendosmëria, është vlera thelbësore mjekësore, e cila gjatë viteve më së shumti ka ndryshuar. Mjekët individualë tradicionalisht gëzonin shkallë të lartë të autonomisë klinike në vendosjen si t‘i mjekojnë pacientët e tyre. Mjekët kolektivisht, ose profesioni mjekësorë, kanë pasur lirine t‘i përcaktojnë standardet e arsimit mjekësor dhe të praktikës mjekësore. Qeveritë dhe institucionet e tjera të shumë shteteve i kanë lehtësuar këto dy mënyra të të ushtruarit të autonomisë mjekësore. Edhe përkundër këtyre sfidave, mjekët ende e çmojnë autonominë e tyre klinike dhe profesionale dhe përpiqen ta ruajnë atë sa më shumë që është e mundur. Në kohë të njëjtë nga ana e mjekëve në botë ka një pranim të përgjithshëm të autonomisë së pacientit, çka do të thotë se pacientët duhet të jenë vendimarrësit e fundit në çështjet, të cilat janë të lidhura me ata vetë. Përveç përkrahjes së saj këtyre tri vlerave thelbësore, etika mjekësore prej etikës së përgjitshme, e cila mund të përdoret për çdokënd, dallohet me shpalljen publike në betimin siç është Deklatara e Gjenevës e Shoqatës Botërore Mjekësore dhe/ose kodit. Betimet dhe kodet ndryshojnë prej shtetit në shtet, bile edhe Brenda shteteve, por ata kanë shumë karakteristika të përbashkëta, duke përfshirë premtimet se mjekët interesin e pacientëve të tyre do t‘a vënë para interesave të veta, nuk do t‘i diskriminojnë pacientët në bazë të races, fesë ose në baza të tjera të të drejtave të njeriut, do ta mbrojnë mirëbesimin e informatës për pacientin dhe do t‘i japin ndihmë të shpejtë çdonjërit që ka nevojë për këtë. LITERATURA Williams RJ. Doracak i etikës mjekësore. SHBM. Makedonsko lekarsko drushtvo, Shkup 2005.

11

MEDICUS

PUNIM BURIMOR SHKENCOR / ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER SHËNDETËSI PUBLIKE UJI MINERAL NATYRAL I AMBALAZHUAR NË SHISHE Luljeta Leno1, Dorina Ago2, Magdalena Cara3, Besim Agolli1 1

Laboratori Mikrobiologjik i ujit dhe ushqimit, Instituti i Shëndetit Publik, Tiranë, Albania 2 Departamenti Shëndeti dhe Mjedisi, Instituti i Shëndetit Publik, Tiranë, Albania 3 Departamenti i Mbrojtjes së Bimëve, Fakulteti i Mjedisit dhe Bujqësisë, Universiteti Bujqësor, Tiranë, Albania.

Luljeta Leno MD, PhD, Prof. Ass. Rr. ―Mine Peza‖ Pall. 87 Shk I, Apt 5, Tiranë, Albania Tel/Fax: +355-4-2370058 & +355-692123779 e-mail: [email protected]

REZYME: Qëllimi i këtij studimi është vlerësimi i cilësisë së ujit natyral mineral që tregëtohet në qytetin e Tiranës dhe diskutimi mbi përdorimin e tij. Për këtë arësye ne vlerësuam cilësinë e ujit mineral natyral të ambalazhuar të marrë në qytetin e Tiranës për një periudhë 1 vjeçare 2008. U analizuan rreth 25 mostra ujrash të ambalazhuar (shishe 6 litër, 1.5 litër dhe 0.5 litër) në shishe, që i morëm në treg në mënyrë të rastësishme. Për vlerësimin e ndotjes mikrobiologjike u mbështetëm në Ligjin 7941 Dt. 31.05.1995 dhe Vendimin Nr. 609 Dt. 17.11.2000 “Për ujin e ambalazhuar”. Bazuar në rregulloret dhe standartet e Ministrisë së Shëndetësisë për ujin e ambalazhuar u përcaktuan nga 5 indekse bakteriologjike për secilën mostër (Mikroflora e përgjithshme në 1 ml, Koliformë Totale, Koliformë Fekale, Streptokoku Fekal dhe Mikro-organizmat anaerobe sulfito reduktuese sporoformuese propabilisht Cl. Perfringens). Vlerat më të larta të ndotjes bakteriologjike u gjetën në shishet 6 litërshe, vlerat më të ulta të ndotjes bakteriologjike u gjetën në shishet 0.5 litërshe, ndërkohë që në 20% të mostrave u gjet E. Coli dhe Sr. Fekal. Fjalë kyç: ujë në shishe, cilësia e ujit mineral natyral. Medicus 2009, Vol. XII (2):

12

HYRJE Uji mineral natyral është një produkt përdorimi i të cilit ka ardhur në rritje në të gjithë botën. Konsumi botëror i ujit në shishe në ditët e sotme rritet me 7% në vit. Tendenca për të pirë më shumë ujin e ambalazhuar në shishe do të vijë duke u rritur në vitet e ardhshme (8).

Figura1. Konsumi botëror i ujit të ambalazhuar në 1999 në litra/vit/ % / person Sipas Bashkimit Europian, uji i ambalazhuar është një produkt specifik i cili i përgjigjet disa kritereve strikte. Ai është një produkt nëntoksor i shëndetshëm i ndenjur apo i ajrosur qoftë, i cili është i mbrojtur ndaj rreziqeve të ndotjes dhe karakterizohet nga një nivel konstant i mineraleve dhe elementëve mbetës. Ky ujë nuk mund të trajtohet, dhe as ti shtohet ndonjë element i jashtëm, si aromatizues ose plotësues (3). Në SHBA, përkufizimi për ujin mineral natyral në shishe është shumë pak i përcaktuar qartë. Sipas Marrëveshjes Ndërkombëtare për Ujin e Ambalazhuar në Shishe (IBWA) (1), ky lloj i ujit nuk duhet të përmbajë më pak sesa 250 pjesë për milion (ppm), lënde solide të tretura. Ky ujë duhet të vijë nga hapja e një apo më shumë burimeve, të nxjerra nga burime nëntokësore të mbrojtura nga ana gjeografike dhe fizike. Uji mineral natyral dallohet nga llojet e tjera të ujit, nga niveli konstant dhe masat relative të mineraleve dhe elementëve të gjetur në momentin e nxjerrjes nga burimi, duke marrë parasysh rrjedhjen e tij natyrale. Asnjë mineral nuk mund ti shtohet këtij uji (4). Organizata Botërore për Ushqimin dhe Agrokulturën (FAO) (6) është duke punuar vazhdimisht për përafrimin e standarteve të ujit natyral me ato të ujit të pijshëm. Në sesionin e saj të 1997, Komisioni për Codex Alimentarus përgatiti një Draft mbi ujin natyral, duke shtrirë në të gjithë botën standartet rajonale Europiane, veçanerisht pastërtinë mikrobiologjike të produktit, dhe mbushjen e tij në burim. Përmirësuar në sesionin e saj në Zvicer (Switzerland) në Tetor – 2000 dhe gjithashtu edhe në vitin 2007. Sipas legjislacionit të Republikës së Shqiperisë Ligji 7941 (Neni 100 dhe neni 41 i Kushtetutës), datë 31.05.1995 ―Për Ushqimin‖ – Uji natyral mineral nënkupton ujë të pastër e të shëndetshëm nga pikëpamja mikrobiologjike dhe fiziko-kimike me origjinë nga një burim ose shtresë nëntokësore dhe që nxirret nga toka nëpërmjet një ose më shumë daljeve natyrore, ose puseve të shpuara. Sipas këtij legjislacioni uji mineral natyral merret në kushte që sigurojnë pastërtinë mikrobiologjike. Ndalohet çdo trajtim për disinfektim me çfarëdo kuptimi për shtimin e lëndëve bakteriostatike, ose ndonjë trajtim i ngjashëm që ndryshon karakteristikat natyrale të ujit. Gjatë viteve të fundit në Shqipëri ka patur një përdorim në 13

rritje të ujit të ambalazhuar jo vëtëm si rezultat i kontaminimit të herë pas hershëm të ujit të pijshëm në sistemin e shpërndarjes së ujësjellësit, por edhe si rezultat i ndryshimit të mentalitetit të njerëzve. Është shumë e rëndësishme që konsumatorët të marrin iformacionin e duhur direkt nga etiketat e shisheve, si për shembull, ―llojin―e ujit (mineral natyral, etj), përbërjen e tij minerale, vendin e burimit ose dhe trajtimet që i janë bërë këtij uji etj (2).

Figura 2. Arsyet pse preferohet pirja e ujit të ambalazhuar në shishe Markat më të njohura në botë të ujit mineral natyral janë Evian, Perrier, San Pellegrino, etj, ndërsa në vendin tonë ka shumë marka të tilla që tregëtojnë për konsumatorin ujë mineral natyral si Tepelena, Qafshtama, Lajthiza, Bureto, Vlora, Selita, etj. Nëse përdorimi i ujit të ambalazhuar është një privilegj apo një kërcënim për shëndetin e popullatës, në krahasim me përdorimin e ujit të çezmës, dhe nëse uji i çezmës është një favor për popullatën apo duhet të zëvendësohet me ujin e ambalazhuar? (9). Kështu ne duam të shtrojmë pyetjen, cili ujë është më i sigurt për shëndetin e popullatës, uji i ambalazhuar ne shishe? apo Uji i Çezmës ? QELLIMI I STUDIMIT Vlerësimi i cilësisë dhe sigurisë higjienike të ujit të amballazhuar nëpërmjet përcaktimit të treguesve bakterologjik. Njohja me kushtet e ruajtjes së produktit të gatshëm për tregëtim. Vlerësimi nëse uji i ambalazhuar me shishe është një alternativë pozitive apo një kërcënim për konsumatorin në krahasim me ujin e çezmës. Uji i çezmës është dhe duhet të mbetet një e mirë publike, që nënkupton shpërndarjen e një uji me cilësi të mirë per tu pirë? MATERIALI DHE METODA Studimi është kryer brenda një periudhe kohore prej 1 viti - 2008. Në studim janë përfshirë mostra të ndryshme ujrash të amballazhuar në vendin tonë, të marra në treg. Janë analizuar gjithsej 25 mostra ujrash, në ambalazhe të madhësive të ndryshme (0.5, 1.5, dhe 6 litërshe). 14

Mostrat janë marrë në markete ushqimore në mënyrë të rastësishme. Në çdo market përpara marrjes së mostrave të ujit është parë ambalazhimi dhe kushtet e ruajtjes së produktit të gatshëm për tregëtim. Mostrat e ujit janë transportuar konform rregullave të asepsise dhe janë analizuar brenda një periudhe prej 24 orësh, mbështetur në kriteret dhe normat që duhet të plotësojnë ujrat e ambalazhuara të destinuara për konsum njerëzor, përcaktuar në vendimin Nr.609, datë 17.11.2000 ―Për industrializimin e ujrave mineral natyral‖, si dhe në Standartet Shtetërore të Republikës së Shqipërisë. Në mostrat e analizuara janë përcaktuar treguesit bakteriologjike TC, FC, FS në 250 ml ujë me metodën e membranës filtrante dhe Cl. Perfringens ne 100 ml ujë me metodën me tuba të shumtë fermentimi. REZULTATET Rezultatet e analizave bakteriologjike të mikroorganizmave të ekzaminuar paraqiten në Tabelën 1. Në grafikët e mëposhtëm 1 dhe 2 paraqitet përqindja (%) e mostrave të analizuar mbi normat e lejuara. Tabela 1. Treguesit bakteriale sipas mostrave

Mostra gjithsej

Në normë

25

10

15

100%

40%

60%

% e mostrave ne dhe mbi norme sipas llojit te mostrave

Mbi normë

Me 1 index

6 l Ne norme 40%

2 indexe

3 indexe

4 indexe

9

5

0

1

36%

20%

0%

4%

% e mostrave ne norme dhe mbi norme sipas llojit te mostres

6 l Mbi norme 60% 1.5 l Me 1 index36% 1.5 l 2 indexe 20% 60%

0.5 l 3 indexe 0%

50%

0.5 l 4 indexe 4%

40% 30% 20% 10% 0% 1

6 l Ne norme 40%

6 l Mbi norme 60%

1.5 l Me 1 index36%

1.5 l 2 indexe 20%

0.5 l 3 indexe 0%

0.5 l 4 indexe 4%

Grafiku 1. % e mostrave mbi vlerat e lejuara Grafiku 2. % e mostrave mbi vlerat e lejuara Treguesit bakteriale mbi vlerat e lejuara sipas lloji të mostrave të analizuara janë paraqitur në Tabelen 2 dhe Grafikun 3. 15

Tabela 2. Treguesit bakteriale mbi vlerat e lejuara sipas mostrave Nr 1

Lloji i mostrës Ujë mineral natyral 6 l

MP 5

TC 0

EC 3

FS 1

Cl. P 0

2

Ujë mineral natyral 1.5 l Ujë mineral natyral 0.5 l

4

0

1

1

0

2

0

0

0

0

3

Treguesit bakteriale mbi normat e lejuara 6 5 4 3 2 1

6 liter

0

1.5 liter MP

TC

EC

FS

Cl. P

0.5 liter

Grafiku 3. Treguesit bakteriale mbi vlerat e lejuara sipas mostrave Gjithashtu në Tabelën 3 dhe Grafikët e mëposhtëm 4 dhe 5, janë paraqitur numri i mostrave të analizuara sipas llojit, dhe numri i mostrave në normë dhe mbi normë në shifra dhe %. Tabela 3. Numri i mostrave mbi normë dhe në normë sipas llojit të mostrave të analizuara 6 liter Mostra Gjithsej Në normë Mbi normë

12 4 7

16

1.5 liter 7 3 4

0.5 liter 6 4 2

Numri i mostrave ne norme dhe mbi norme

14 12 10 8 6 4 2

Gjithsej

0 6 liter

1.5 liter

0.5 liter

Ne norme Mbi norme

% e mostrave ne norme dhe mbi norme

100% 80% 60% 40% 20% 0% 6 liter

1.5 liter

0.5 liter

Ne norme Mbi norme

Grafiku 4. Mostrat e ujit në normë e mbi normë sipas llojit

Grafiku 5. % e mostrave në normë e mbi normë sipas llojit

Në tabelat dhe grafikët e mëposhtëm jepen rezultatet e përftuara nga analizat e mostrave sipas llojit të tyre dhe numri i mostrave indekset e analizuara mbi normat e rekomanduara në legjislacionin shqiptar. Tabela 4. Treguesit bakteriale mbi vlerat e lejuara në mostrat e ujit 6 litërshe Ujë mineral natyral 6 liter 11 mostra

MP

TC

FC

FS

Cl. P

5

0

2

1

0

17

Indekset mbi norme, uje mineral natyral 6 liter 6 5 4 3 2 1 0 MP

TC

FC

FS

Cl. P

11 m ostra

Grafiku 6. Treguesit bakteriale mbi vlerat e lejuara në mostrat e ujit 6 litërshe Tabela 5. Treguesit bakteriale mbi vlerat e lejuara në mostrat e ujit 1.5 litërshe Ujë mineral natyral 1.5 l 7 mostra

MP

TC

FC

FS

Cl. P

4

0

1

1

0

Indekset mbi norme, uje mineral natyral 1.5 liter 5 4 3 2 1 0 MP

TC

FC

FS

Cl. P

7 m ostra

Grafiku 7. Treguesit bakteriale mbi vlerat e lejuara në mostrat e ujit 1.5 litërshe

Tabela 6. Treguesit bakteriale mbi vlerat e lejuara në mostrat e ujit 1.5 litërshe Ujë mineral natyral 0.5 liter 6 mostra

MP

TC

FC

FS

Cl. P

2

0

0

0

0

18

Indekset mbi norme, uje mineral natyral 0.5 liter 6 5 4 3 2 1 0 MP

TC

FC

FS

Cl. P

6 m ostra

Grafiku 8. Treguesit bakteriale mbi vlerat e lejuara në mostrat e ujit 0.5 litërshe

DISKUTIMI Nga rezultatet e analizave bakteriologjike të kryera në 25 mostra ujrash minerale natyrale shprehur përmes tabelave dhe grafikëve, duket qartë se rreth 60% e tyre dalin mbi normat e lejuara me një dy, tre dhe 4 indekse bakteriologjike. Por, nga këto vetëm 1 mostër 4% e mostrave të analizuara, mostër uji 0.5 liter del shumë e ndotur me 4 indekse mbi normat e lejuara (MP, TC, FC, FS) dhe 24% e mostrave me 1 ose 2 indekse të ndotjes fekale mbi normat e lejuara. Pjesa tjetër e mostrave të ujrave të analizuara 32% janë vetëm me Mikroflorën e përgjitheshme mbi normat e lejuara, gjë e cila mundet të jetë shkak edhe i higjienes së dobët ose shisheve të ambalazhit. Në mostrat e ujit mineral natyral 0.5 litër, mbi normat e lejuara, rezultojnë 2 mostra nga 6 të analizuara me Mikroflorë të përgjithshme 1 mostër 17.0 % dhe 1 mostër shumë e ndotur me kater indekse mbi normat e lejuara (Mikroflorë e përgjitheshme. Coliforme total, E. Coli dhe St.Fekal). Në mostrat e ujit mineral natyral 1.5 litër nga 7 mostra të analizuara rezultojnë 3 mostra 43% me Mikroflorë të përgjithshme 1 mostër 14% me Mikroflorë të përgjitheshme dhe Coliforme total mbi normat e lejuara dhe 1 mostër 14% me Mikroflorë të përgjitheshme dhe St.Fekal mbi normat e lejuara. Në mostrat e ujit mineral natyral 6 litër nga 12 mostra të analizuara rezultojnë 48% e tyre janë në norme dhe 52% e mostrave te analizuara janë mbi normat e lejuara, por nga keto 45% e mostrave rezultojnë vetëm me Mikroflorë të përgjitheshme mbi normat e lejuara. 25% e mostrave mbi normat e lejuara janë me nje indeks të ndotjes fekale E. Coli dhe 8% me E. Coli dhe Str. Fekal mbi normat e lejuara. Të dhënat e mësipërme tregojnë cilësinë relativisht të mirë të ujit Mineral Natyral të ambalazhuar në shishe i cili është një alternativë e pranueshme, por jo gjithmonë e sigurt për konsumatorët, në krahasim me ujin e çezmës.

PËRFUNDIM DHE REKOMANDIME Pirja e ujit të ambalazhuar në shishe është bërë një zakon i jetës së përditshme të njerezve. Uji i ambalazhuar në shishe mund të jetë i domosdoshëm si për shembull në rastet e një ndotjeje të përkohshme të ujit të çezmës. Cilësia e ujit të ambalazhuar në shishe është në 19

përgjithësi e mirë, megjithëse ekziston rreziku i ndotjes nga të njëjtët faktorë që veprojnë tek uji i çezmës. Cilësia bakteriologjike e ujrave të ambalazhuara jo gjithnjë është brenda standarteve të lejuara për konsum human dhe rrisku për përhapjen e semundjeve me origjinë hidrike nga përdorimi i këtyre ujrave në disa raste egziston. Sipas mendimit tonë mund të themi se përdorimi i ujit të ambalazhuar në shishe, jo gjithmonë është një alternative e sigurt në krahasim me ujin e çezmës. Për të garantuar që cilësia e ujit të ambalazhuar në shishe është konform standarteve të rekomanduara dhe i sigurt për ata që e konsumojnë, kompanitë e prodhimit të tyre duhet që të zbatojnë rregullat e sigurisë dhe cilësisë nëpërmjet futjes së Sistemit të Kontrollit në Pikat Kritike (HCCP), të nxjerrin rezultatet e testeve të cilësisë së ujit ditë pas dite, dhe të bëjnë të njohura për masën e gjerë të konsumatoreve cilësinë ë produktit të tyre.

REFERENCAT IBWA: „Frequently ask questions― www.bottledwater.org Crittenden, B.Environment life cycle analysis a tool for waste minimization, institotion of Chemical Engineerings, ( 35 – 38 ) A. Gelosi ―Un pastifico sano per un prodotto di qualità‖ SU‘SS, 1995, (17–25), (45–60) L. Milatovich, G. Mondelli, ―La tecnologia della pasta alimentare‖ 1995, (280–285) Manuale di corretta prassi igienici per il settore della vendita dei prodotti alimentari. FISA 1998, ( 137 – 139 ) Codex Alimentarius Food Hygiene (second edition) Rome, 2001(21 – 28) Lenzer, R. (1997): ―A monster beverage event‖, in Forbest Magazine, 20.10.1997 UNESEM-GISEMES (2000): „Eaux minerales naturelles. Statistiques 1999―, Union Europeenne et Groupement International des Industries des Eaux minerales Naturelles et des Eaux de Source World Wildlife-commissioned study – Botteled Water: Understanding a social phenomenon

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

SUMMARY THE MINERAL NATURAL WATER IN THE BOTTLED PACKING Luljeta Leno1, Dorina Ago2, Magdalena Cara3, Besim Agolli1 1

Microbiological Lab of water and Food, Institute of Public Health, Tirana Albania Departmant of Environment and Health, Institute of Public Health, Tirana Albania 3 Department of Plant Protection, Faculty of Agriculture and Environment, Agriculture University of Tirana. Albania.

2

The aim of the study was the evaluation of mineral natyral botteled waters in market of Tirana city in Albania, and the discussion for use it. For this reasen we evaluated the quality of mineral natyral botteling waters in Tirana city, during a period of one year 2008. We analysed about 25 bottled samples of mineral waters, taken in the market in the random way of different formats, without any add„s, (samples of 0.5 liters, 1.5 liters, 6 liters). To estimate the microbiological pollution, we were based in Albanian Legislation Low No 7941 Date 31.05.1995, “For food” the decision Nr 609. Date 17.11.2000, for “botteled mineral waters”. Also, based on the guidelines and standards established by the Ministry of Health, the bottled water was evaluated for five microbiological indicators (T. microorganisms in 1 ml, T. Coliforms, Fecal Coliforms, Intestinal Enterococcus, Sulfito-reducting sporoforming 20

microorganisms-Clostridium perfringens). The highest level of bacteriological contamination was found in the 6-liter format and the lowest level only with T.M. was found in the 0.5-liter format. In 20 % of samples was found F.Coliform and F. Streptococus. Key words: Bottle water, quality of mineral natyral water. I, the undersigned Ass. Prof. Luljeta Leno, hereby with this statement that the submitted article ―UJI MINERAL NATYRAL I AMBALAZHUAR NË SHISHE‖ is not under consideration by any other journal, except HIPPOKRATIA, or published previously. I hereby that all the co-authors have seen and agreed with the contents of the manuscript. With respect Ass. Prof. Luljeta Leno Tirana, 2009

21

MEDICUS

PUNIM BURIMOR SHKENCOR / ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER PEDIATRI MANAGAMENT OF PEDIATRIC PATIENTS WITH GROUP A B-HEMOLYTIC SSTREPTOCOCCUS PHARYNGITIS. THE MORBIDITY BURDEN, INCIDENCE, PREVALENCE, COMPLICATIONS AND TTREATMENT AMONG HOSPITALIZED CHILDREN IN ELBASAN, ALBANIA Edmont Laho1, Gjeorgjina Kuli-Lito2 1

Pediatric Division, Regional Hospital of Elbasan, Albania. 2 University Hospital Center, Tirana

Edmond Laho, mjek pediatër, master L. ―Kongresi Elbasanit‖ P 50, Elbasan, Shqipëri Tel: 0682099064 e-mail: [email protected]

RESUME: Group A streptococcus is the most frequent cause of bacterial pharyngitis that mainly affect school age children 5–15 years old. Overcrowding and a high population density are said to be important in the bacterial transmission from one person to another, so the infection spreads easily in crowded populations such as in schools and military camps. Rheumatic fever, the serious complication of this infection is seen in all ages except infancy, however, it is most prevalent between the ages of 5 to 15 years, the ages where streptococcal pharyngitis is most prevalent. Penicillin and the cefalosporinave of differents generation are the antimicrobial agents of choice for the treatment of GAS and prevention of poststreptococcal febris reumatica, glomerulonephritis complication. Key words: streptococcus, GABHS, pharyngitis, rheumatic fever, Medicus 2009, Vol. XII (2):

22

BACKGROUND Group A β-hemolytic streptococcus (GABHS) accounts for nearly one-third of all pharyngitis cases each year during spring and winter (1). Overcrowding and a high population density are said to be important in the bacterial transmission from one person to another, so the infection spreads easily in crowded populations such as in schools and military camps. Rheumatic fever, the serious complication of this infection is seen in all ages except infancy, however, it is most prevalent between the ages of 5 to 15 years, the ages where streptococcal pharyngitis is most prevalent (2). GAS consist of a single species, Streptococcus pyogenes. This microorganism causes complete hemolysis of red blood cells on sheep blood agar. The pathogenesis of GAS is mediate by a variety of factors. One of them is streptolysin O toxin, which damages cell membranes and accounts for the hemolysis demonstrated on sheep blood agar. In addition to pharyngitis (3). Gas are also one of the etiologic agents of impetigo, cellulites, and scarlet fever. Further, GAS can cause serious post infection syndromes such as acute rheumatic fever and post-streptococcal glomerulonephritis (4). GAS infection is ordinarily spread by direct person-to-person contact, most likely via drops of saliva or nasal secretions (5). Respiratory droplets are the usual mechanism of spread because this organism primarily localizes in the throat. Pharyngitis cases have a large quantity of the microorganism in their nose and throat. If the condition is left untreated, the bacteria may reside there for weeks, and even months, after all the symptoms have disappeared. OBJECTIVE 1. To determine the extent of morbidity burden from streptococcal infection, the incidence and prevalence of streptococcal infection. 2. To estimate the short and long term complication rate of this infection. 3. To estimate the sensitivity to antibiotics and their effect in vivo. LABORATORY METHOD Culture samples were taken from the pharynx by swabbing, inoculated onto sheep‘s blood agar plates, and incubated for 24 h in an atmosphere at 350C. Isolates with positive colony morphology and β- hemolysis were examined for bacitracin sensitivity trimethoprimsulfamethoxazole resistance to diagnose GAS, and then latex-agglutination test was employed for group identification. The blood samples were taken from l children. Antistreptolysin O (ASO) titers were analyzed by a luminometer (Dade Behring, Deerfield, III, USA) on the same day. All test results were recorded. The ASO titers that were higher than 200 IU/ml were accepted as positive. Statistical analysis was performed using Epi Info (TM) 3.4.3. The analysis of continuous variables was performed using Student‘s t test. A chi-square test was applied for the categorical data. A P value equal to or less than 0.05 was considered statistically significant. SUSCEPTIBILITY TESTING The antimicrobial susceptibilities of the GAS isolates were investigated by the disk diffusion method according to the criteria of the National Committee for Clinical Laboratory 23

Standards. The antibiotic disks (Oxoid) used were penicillin (10 U), erythromycin (15 µg), vancomycin (30 µg), chloramphenicol (30 µg), clindamycin (2 µg), cefepime (30 µg), ceftriaxone (30 µg), ofloxacin (5 µg) and levofloxacin (5 µg). All GAS tested in the present study were susceptible to first-line drugs such as penicillin and erythromycin. METHOD A prospective study was conducted to estimate the morbidity burden from group A streptococci (GAS) among hospitalized cases for tonsillitis and pharyngitis (acute pharyngitis, follicular tonsillitis, lacunar tonsillitis, purulent tonsillitis) that are referred to as pharyngitis, in the Pediatric Department of the regional Hospital of Elbasan over the period 2004-2008. During this period were hospitalized 13000 children aged 1 to 15 years and 785 out of them suffered from pharyngitis. The children were studied on the ground of protocol compiled with requirement of a broader study. Informed consent was obtained from all the participants‘ parents. The children with pharyngitis whose repeated throat culture tested negative were classified into the group of non GAS tonsillitis. The cases with pharyngitis associated with positive throat culture and a clinical picture were categorized as GAS pharyngitis. Clinical episodes are those associated with respiratory tract symptoms. Typical episodes are those during which throat lesions are the main complaints. Atypical episodes are those in which the child displays rhinorea and cough but without throat lesions. Children who had only one positive throat culture followed by a negative one, were categorized into the group with a single infection of GAS tonsillitis. The children were categorized into the group with recurrent infection of GAS tonsillitis if they had repeated positive cultures but at least a negative between them and they were not treated with antibiotics. 173 out of 785 children admitted with tonsillitis resulted with group A streptococcus and apart from general data as, age, gender, socioeconomic status etc, they were examined for adenotonsillar hypertrophy as well. The children underwent all biochemical parameter tests, throat culture and sensitivity to antibiotics in admission and prior to discharge. Children who displayed high titers in serological assays were followed dynamically with regard to relapse or complication. Children with GAS pharyngitis were also followed with regard to short and long term complications and relapse. Biochemical parameters, ASLO and C Reactive Protein were evaluated for cases that relapsed and other specialists as Cardiopediatrician, nNfrologist, and ORL were consulted regarding short term complications. RESULTS 785 children or 6% of the total of hospitalized cases over the period 2004–2008 have undergone pharingitis. The ratio of morbidity from among pharingitis outpatient and hospitalized children is approximately 2:1 The trend over time of the morbidity from streptococcal pharingitis is paralel and proportionate to that of the general morbidity. The mean age of children was 5.2 years, SD ± 3.5 years, median was 4 years, range 1 to 15 years. Of the study group, 59% were males and 41% females. The occurrence of pharingitis is not influenced from gender. 24

The distribution of cases by residence was 43% CI:95% (37-49) in urban and 57% CI:95% (53-60) rural area. Children living in villages are more frequently affected with streptococcal tonsillitis. The result was found statistically significant (P900

5

5

1/32 - 1/64

Cases

Cases

The highest titers of ASLO and C reaktive protein are observed in 4 cases with RPA complications, compared to other relapsed cases. Fig. 8 Type of relapse. Cases

I

35

16

II

III

7

Repeated

5

0

5

10

15

20 Cases

25

30

35

40

29

In our study 9.2% of cases underwent repeated relapse. Reinfection, resistence to antibiotics, not adequate response to treatment and production of β–lactamase from normal pharyngeal flora are potential cause for remaining a carrier after the antimicrobial therapy. Those children should have routine throat culture screening if there is a familiar history for acute rheumatic fever. The individual who has had an attack of rheumatic fever is at very high risk of developing recurrences after subsequent GAS pharyngitis and needs continuous antimicrobial prophylaxis to prevent such recurrences (secondary prevention). The duration of prophylaxis depends on the number of previous attacks, the time lapsed since the last attack, the risk of exposure to streptococcal infections, the age of the patient, and the presence or absence of cardiac involvement. Penicillin is again the agent of choice for secondary prophylaxis, but sulfadiazine or erythromycin are acceptable alternatives in penicillin-allergic individuals. DISCUSSION Acute pharyngitis is a common illness in children and adults and its etiology includes a wide variety of of microbial agents. GAS are the most frequently isolated pathogens in acute pharyngotonsillitis cases in school-aged children. In children, approximately 20% of pharyngitis cases are caused by GAS. Streptococcal sore throat is one of the most common bacterial infections of childhood. Overcrowding and a high population density are said to be important in the bacterial transmission from one person to another, so the infection spreads easily in crowded populations such as in schools. They represent the pool from which adults with severe invasive disease acquire their infections. The children, who participated in our study, come from low and middle income families and attend public schools previous data to compare to. In our stady prevalence of streptococcal pharingitis is 22% and the incidence of GAS is increasing each years. The different autors has given the prevalence of GSA figures between 15-30% (+). Following up the dynamic for a period of four years, we have also studied the frequency that the ―pharyngitis‖ cover in the ambulatory and hospital services and especially the one of the ―pharyngitis SGA‖ and the tendency. So the report of pharyngitis in ambulatory service is 2:1 in comparison to the hospital services and this can be understood because in the hospitals the number of children hospitalized is less, because in the hospitals are sent mostly the ones who have problems and when they have complications. The other cases are treated by the ambulatory services. In regard to the frequency of the pharyngitis SGA the percentage they cover in general diseases is 3%. The study we conduced concluded that pharyngitis SGA are more expressed than the pharyngitis not SGA, which cover around 13% and there are streptococcus of groups B, C and G that dominate, but they do not cause long term complications. In regard to the infections caused by the pharyngitis in general and especially from SGA, we realize that the age 5-15 is the one which is more affected and this because this is the age which attends schools and kindergarten. This is the age where staying is groups in classes is very common. In both groups for studding the pharyngitis the percentage of cases identified goes from 22-31%. This high percentage is explained on the fact that these groups are always in movement, spend time in indoor environments and have a low level of hygiene. This is stressed by different other authors too (1, 2, 3, 6). To study the effectiveness of the treatments for the pharyngitis SGA, according to the treatment protocol was discovered that the highest effectiveness is found in the cases treated

29

30

with Ceclori and followed with peniciline. The lowest effect is found in the cases treated with chlarytromicina followed by a 10 days treatment. It is clearly understood that ceclori (cefuroksine) has a higher effect over the penicile and much higher than makrolideve. Even though for many years now, the peniciline is listed as the first one on the level of effectiveness and after that were listed makrolide as an alternative, as it considered as a more adequate treatment towards faringite SGA, due to the high sensitiveness of streptokokut A. Another reason is also the cost effectiveness (2, 6, 7, 8, 9, 10). The results of our study are supported by lots of other authors, who stress the positive effects of cefalosporinave over penicilines and makrolideve. The lack of high effects of the penicilina, among other reasons, is explained with the increase in the number of bacteries which produce B-laktamaze that are common for SGA and this is more familiar in the repeated pharyngitis and in the cases of the pharyngitis with hipertofi adenotonsilare. (4,,5, 6, 7). Another factor that has given a low effect in the treatment with peniciline is the fact that the persons treated have not completed the treatment with injection for a period of 7-10 days. During our study we have also followed up with the ecurine of complications. So from 173 cases with SGA, 2.3 % are complications ER and 1.7% (3 cases) are GNF complications. The results of our study are also supported by studies of other authors. We have to stress that the incidence of the complications is decreasing (7, 11). CONCLUSIONS In our study carried out in a non affluent area of the country, 6% of the total of hospitalized cases have undergone tonsillitis. The prevalence of GAS was found 22% which is consistent with results of other studies. The GAS incidence trend is increasing gardually each year from 17.6% to 24.0%. Cephaclore yielded better reatment results. Main long term complications, RF and Glomerulonephritis, were observed in 2.3% and 1.7% respectively. 68% of GAS positive cases display high titers of ASLO. In our study 9.2% of cases underwent repeated relapse. REFERENCES 1.

2. 3. 4.

5.

6.

7.

8.

Judith M, Martin MD, Michael G, MD, MPH, Karen AB, and Ellen R. PEDIATRICS Vol. 114 No. 5 November 2004, pp. 1212-1219 Group A Streptococci Among School-Aged Children: Clinical Characteristics and the Carrier State . Robert A. Infeksionet Streptokosike, Libri Universitare 1996, p.20-21,23-25,37-40. Kali N. Problemi tonsilare Dizertacion. Fakulteti Mjekësisë, Tiranë, 1995. Holm S, Henning C, Grahn E, Lomberg H, Staley H. Is penicillin the appropriate treatment for recurrent tonsillopharyngitis? Results from a comparative randomized blind study of cefuroxime axetil and phenoxymethylpenicillin in children. The Swedish Study Group. Scand J Infect Dis.1995; 27 :221 –228[ISI][Medline]. Pichichero ME, Margolis PA. A comparison of cephalosporins and penicillins in the treatment of group A beta-hemolytic streptococcal pharyngitis: a meta-analysis supporting the concept of microbial copathogenicity. Pediatr Infect Dis J.1991; 10 :275 –281[ISI][Medline]. Itzhak Brook1* and Perry A. Foote2 Efficacy of Penicillin versus Cefdinir in Eradication of Group A Streptococci and Tonsillar Flora Antimicrob Agents Chemother. 2005 November; 49(11): 4787–4788. doi: 10.1128/AAC.49.11.4787-4788.2005.12.Brook, I. 1984. The role of beta-lactamase-producing bacteria in the persistence of streptococcal tonsillar infection. Rev. Infect. Dis. 6:601-607. [PubMed]. Itzhak B, MD, MSc; Alan EG, MD. Interference by Aerobic and Anaerobic Bacteria in Children With Recurrent Group A -Hemolytic Streptococcal Tonsillitis Arch Otolaryngol Head Neck Surg. 1999;125:552-554. Bebeci D. Pediatria. Botimi IV Faringotonsili fq. 106

30

31

9. 10. 11. 12.

Red Book Amerikan Academy of Pediatrics 1995 second edition page 435-439 Andoni R, Jacej Z. Mikrobilogjia 2000, p 162-164. Cachaner J. Cardiologie Pediatric 1996, The Febris rheumatic traitement page 505-50. Casey JR, Pichichero ME. The evidence base for cephalosporin superiority over penicillin in streptococcal pharyngitis. Diagn Microbiol Infect Dis 2007;57 (3Suppl): 39S-45S. 13. Brook I. 1984. The role of beta-lactamase-producing bacteria in the persistence of streptococcal tonsillar infection. Rev. Infect. Dis. 6:601-607. [PubMed]

REZYME MENAXHIMI I PACIENTËVE PEDIATRIK ME FARINGIT ME STREPTOKOK BETA-HEMOLITIK TË GRUPIT A. MORBIDITETI, INCIDENCA, PREVALENCA, KOMPLIKIMET DHE TRAJTIMI I FËMIJËVE TË HOSPITALIZUAR NË ELBASAN, SHQIPËRI Edmont Laho1, Gjeorgjina Kuli-Lito2 1

Reparti Pediatrik, Spitali Regjional, Elbasan, Shqipëri Qendra Spitalore Universitare, Tiranë

Streptokokat e grupit A janë shkaktarët më të shpeshtë bakterial të faringitit dhe, kryesisht, përfshijnë fëmijët e moshës shkollore – nga mosha 5 deri më 15 vjeç. Megjithatë, gjithë moshat mund të përfshihen nga ky lloj infeksioni në kushte të veçanta e veçanërisht në rastet kur një pjesë e kohës kalohet në kushtë të grupimit të njerëzve si ne shkolla, ushtri etj. Ethet reumatike janë një pasojë e vonuar e infeksioneve faringeale me streptokoket e grupit A. Trajtimi i hershëm i infeksioneve streptokoksike me penicilinë dhe cefalosporinave të gjenerateve të ndryshme frenon përgjigjen imunologjike kundër antigjeneve streptokoksike dhe ne këtë mënyrë prevenon ndërlikimet streptokoksike si ethet reumatike dhe glomerulonefritin. Fjalë kyç: streptokok, SBHGA, faringit, ethe reumatike

31

32

MEDICUS

PUNIM BURIMOR SHKENCOR / ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER KARDIOLOGJI КОРИСТЕЊЕ НА FRAMINGHAM-ОВИОТ МОДЕЛ ЗА ИДЕНТИФИКУВАЊЕ ПАЦИЕНТИ СО ДИЈАБЕТЕС ТИП 2 ЗА ПРИМАРНА ПРЕВЕНЦИЈА НА КОРОНАРНА АРТЕРИСКА БОЛЕСТ СО СТАТИНИ Антонио Георгиев1, Ивица Смоковски2, Кристина Павловска3, Daniela Georgieva4 1

Univerzitetska Klinika za kardiologija, Медицински Факултет, Скопје 2 Ново Нордиск, Скопје 3 Институт за МЕП физиологија и антропологија, Медицински Факултет, Скопје 4 Univerzitetska Klinika za Ortopedski bolesti, Medicinski fakultet, Skopje

Антонио Георгиев, лекар кардиолог, Д-р сци. Бул. Октомвриска револуција 14/1/20, МК-1000, Скопје Тел: +389 2 3147761; +389 70 305114 e-mail: [email protected] РЕЗИМЕ: Цел: Да се одредат пациентите со дијабетес мелитус (ДМ) тип 2 идентификувани за примарна превенција на коронарна артреиска болест (КАБ) со статини преку примена на Framingham-овиот модел за одредување на 10-годишниот апсолутен ризик за КАБ. Материјал и методи: Опсервациона, крос-секциона студија на кохорта од 516 пациенти со ДМ тип 2 без макроангиопатија (КАБ, цереброваскуларно заболување или периферна артериска болест), без претходен хиполипемичен третман, на возраст од 30-65 години, по инсулинска терапија од 6 месеци. Пациентите беа идентификувани за примарна превенција на КАБ со статини доколку 10-годишниот апсолутен ризик за КАБ беше повисок од 15% и вкупниот холестерол поголем од 5.0 mmol/l според Framingham-овиот модел. Резултати: Од 516 пациенти, средниот 10-годишен апсолутен ризик за КАБ според Framinghamовиот модел изнесуваше16.8 ± 8.6%, при што беа идентификувани 232 пациенти (45.0%) со 10-годишен апсолутен ризик за КАБ>15% и вкупен холестерол>5.0 mmol/l. Заклучок: Со користење на Framingham-овиот модел беа идентификувани значителен број пациенти со ДМ тип 2 кај кои нема, а е потребна примарна превенција на КАБ со статини, што може да има клинички и здравствено-економски импликации. Клучни зборови: Framingham, дијабетес тип 2, примарна превенција, статини. Medicus 2009, Vol. XII (2):

32

33

ВОВЕД За луѓето со дијабетес без клинички евидентно васкуларно заболување, прашањето на кое ниво треба да се интервенира, односно да се изврши примарна превенција, е доста комплексно. Во контекст на превенцијата на коронарнaтa артериска болест (КАБ), фокусот е на намалување на нивото на одреден мерлив маркер асоциран со ризикот за КАБ, што сам по себе не предизвикува симптоматски нелагодности. Секако дека постои предизвик да се убеди асимптоматскиот пациент да прифати примарна превентивна терапија, а тоа зависи и од индивидуалната перцепција на пациентот за ризикот и користа. Не може да се занемари и финансискиот аспект од воведувањето примарна превенција при одредено ниво на ризик кај лицата со дијабетес мелитус (ДМ) тип 2 (1). И во светски рамки препишувањето хиполипемична терапија кај пациенти со ДМ останува ниско, дури и кај оние со постоечко кардиоваскуларно заболување (2,3). Истражувачите од меѓународната AUDIT студија наведуваат дека повеќето дијабетолози не се убедени од потребата за воведување хиполипемична терапија како примарна превенција на кардиоваскуларните заболувања кај ДМ тип 2 (4). Моделот базиран на Framingham Heart Study (5) е најшироко користениот метод за пресметување на апсолутниот ризик за КАБ. Прецизноста на моделот за одредување на ризикот за КАБ кај дијабетичната популација беше доведена во прашање поради релативно малиот број пациенти со ДМ (~6%) вклучени во Framingham-овата кохорта (6). Сепак, постојат модифицирани модели за проценка на апсолутниот ризик за КАБ базирани на Framingham-овата студија што во себе го вклучуваат и дијабетесот како дихотомна варијабла во смисла на постоење или отсуство на дијабетес мелитус (7). Препораките на United States National Cholesterol Education Program Adult Treatment Panel III (US NCEP ATP III) што се исто така базирани на Framingham-овата студија и се однесуваат на проценката на апсолутен ризик за КАБ дефинирано само како фатален или нефатален миокарден инфаркт, од причина што тоа се најчестите крајни исходи користени во клиничките студии со статини како хиполипемична терапија. Со овие препораки се смета дека дијабетесот претставува ризик еквивалент на КАБ поради честото напоредно присуство на повеќе ризик фактори, односно дека кај пациентите со ДМ 10-годишниот апсолутниот ризик за КСЗ се смета дека е ≥ 20%, со што се препорачува распространето препишување статинска терапија (8). ЦЕЛ НА ТРУДОТ Да се одредат пациентите со ДМ тип 2 идентификувани за примарна превенција на КСЗ со статини преку примена на Framingham-овиот модел за одредување на 10годишниот апсолутен ризик за КАБ. МАТЕРИЈАЛ И МЕТОДИ Ова е опсервациона, крос-секциона студија во која беше анализирана кохорта од 516 пациенти со ДМ тип 2 без макроангиопатија (КАБ, цереброваскуларно заболување или периферна артериска болест), без претходен хиполипемичен третман, на возраст од 30-65 години, по инсулинска терапија од 6 месеци. Пациентите беа идентификувани за примарна превенција на КАБ со статини доколку 10-годишниот апсолутен ризик за

33

34

КАБ беше повисок од 15% според Framingham-овиот модел и вкупниот холестерол поголем од 5.0 mmol/l. Од статистичките анализи беа користени дескриптивните параметриски анализи и χ2 тестот, при што беше земена вредност р 5 mmol/l (%)

76.4

HDL (mmol/l)*

1.3 ± 0.5

LDL (mmol/l) *

3.4 ± 0.9

Пушачи (%)

17.6

Лева вентрикуларна хипертрофија (%)

1.2

10-год. ризик за КСЗ - модел на Framingham (%) *

16.8 ± 8.6

* Средна вредност ± стандардна девијација Од Табела 1 може да се забележи дека средниот 10-годишен апсолутен ризик за КАБ одреден според моделот на Framingham изнесува 16.8 ± 8.6%, средниот вкупен холестерол изнесува 5.8 ± 1.0 mmol/l и средниот LDL холестерол изнесува 3.4 ± 0.9 mmol/l. Бројот на пациенти идентификувани за примарна превенција на КАБ доколку 10-годишниот апсолутен ризик за КСЗ >15% според Framingham-овиот модел и вкупниот холестерол >5.0 mmol/l, се прикажани на Табела 2.

34

35

Табела 2 Број на пациенти идентификувани со користење на моделот на Framingham (10годишен апсолутен ризик за КСЗ>15% и вкупен холестерол >5 mmol/l) Модел на Framingham Потребна е примарна превенција со статини

Не е потребна примарна превенција со статини

р

232

284

15% и вкупен холестерол>5.0 mmol/l кај кои нема, а е потребна примарна превенција на КАБ со статини. Бројот на пациенти од испитуваната кохорта кои не беа идентификувани за примарна певенција беше статистички сигнификантно поголем (284 наспроти 232, p15% и вкупниот холестерол >5.0 mmol/l). Препораките кај дијабетичните пациенти се првично да се направи обид максимално да се подобрат метаболните параметри со соодветна физичка активност, губиток на телесна тежина и ригорозна гликемиска контрола, пред да се изврши проценка на ризикот од КАБ поради започнување со статинска терапија. Може да се размислува дека проценката на ризикот од КАБ кај субјектите со дијабетес мелитус е непотребна, бидејќи ризикот е толку висок што сите субјекти без кардиоваскуларно заболување е потребно да се третираат како секундарна превенција. Сепак, тоа би значело препишување статинска терапија кај значителен број субјекти со низок ризик за КАБ, што би било дискутабилно имајќи ги во предвид финансиските импликации и можните несакани ефекти на статинската терапија (9). Во овој контекст треба да се наведат и резултатите од неодамнешната кохортна студија што опфати 396,077 субјекти на возраст од 66 години или постари со историја за кардиоваскуларно заболување или дијабетес мелитус, каде статинската терапија беше препишана кај само 19.1% од субјектите (10). Она што со сигурност е познато е дека, генерално, сè уште недоволно се спроведува ефикасна секундарна превенција на КАБ со хиполипемична терапија, така што природно се наметнува констатацијата за недоволното спроведување на ефикасна примарна превенција. Критериумите за проценка треба да се разберат како алатка за поддршка во процесот на донесување стратегија за превентивен третман во секојдневната клиничка пракса, особено во услови на лимитирани ресурси.

35

36

Со користење на моделот на Framingham идентификувани се значителен број дијабетични пациенти кои не примаат, а кај кои е потребно воведување статинска терапија, што може да има клинички и здравствено-економски импликации.

ЛИТЕРАТУРА Jackson PR, Ramsay LE. Debate: Аt what level of coronary heart disease risk should a statin be prescribed? Curr Opin Lipidol 2000;11:357–361. 2. Saydah SH, Fradkin J, Cowie CC. Poor control of risk factors for vascular disease among adults with previously diagnosed diabetes. JAMA 2004;291:335-42. 3. Oborne CA, Philibin M. Application of evidence-based criteria of appropriate aspirin and appropriate lipid-lowering therapy in diabetic patients. Int J Pharmacy Practice 2003;11:R73. 4. Leiter LA, Betteridge DJ, and AUDIT Investigators. The AUDIT Study: a worldwide survey of physicians attitudes about diabetic dyslipidemia. Diabetes 2004; 53(Suppl 2):A285. 5. Anderson KM, Odell PM, Wilson PWF, et al. Cardiovascular disease risk profiles. Am Heart J 1990;121:293–8. 6. Yeo WW, Yeo KR. Predicting CHD risk in patients with diabetes mellitus. Diabetic Med 2001; 18:341–344. 7. British Cardiac Society British Hyperlipidaemia Association British Hypertension Society. Joint British recommendations on prevention of coronary heart disease in clinical practice. Heart 1998; 80:S1–S29. 8. Expert Panel on Detection Evaluation, and Treatment of High Blood Cholesterol in Adults. Executive summary of the third report of the National Cholesterol Education Program (NCEP) expert panel on detection, evaluation, and treatment of high blood cholesterol in adults (Adult Treatment Panel III). JAMA 2001;285:2486–97. 9. Uffe Ravnskov, Paul J Rosch, Morley C Sutter, and Mark C Houston. Should we lower cholesterol as much as possible? BMJ 2006;332:1330-1332. 10. Ko DT, Mamdani M, Alter DA. Lipid-lowering therapy with statins in high-risk elderly patients: the treatment-risk paradox. JAMA 2004;291:1864-70. 1.

SUMMARY USE OF FRAMINGHAM MODEL FOR IDENTIFYING TYPE 2 DIABETES PATIENTS FOR PRIMARY PREVENTION OF CORONARY ARTERY DISEASE WITH STATIN TREATMENT Antonio Georgiev1, Ivica Smokovski2, Kristina Pavlovska3, Daniela Georgieva4 1

University Clinic for cardiology, Medical Faculty, Skopje, 2 Novo Nordisk, Skopje 3 Institute of MEA physiology and anthropology, Medical Faculty, Skopje 4 University Clinic for Orthopedic diseases, Medical Faculty, Skopje Objective: To determine the number of type 2 diabetic patients identified for primary prevention of Coronary Artery Disease (CAD) with statins by Framingham model for calculation of 10-year CAD absolute risk. Material and methods: Observational, crosssectional study including 516 type 2 diabetic patients with no arterial disease (CAD, cerebrovascular disease or peripheral arterial disease), no prior hypolipaemic treatment, aged 30-65 years, receiving insulin treatment for 6 months. Patients were identified for

36

37

primary prevention of CAD with statins if 10-year CAD absolute risk was higher than 15% as assessed by Framingham model and total cholesterol higher than 5.0 mmol/l. Results: Out of 516 patients, mean 10-year absolute risk for CAD as assessed by Framingham model was 16.8 ± 8.6%, and 232 patients (45.0%) were identified with 10-year CAD absolute risk >15% and total cholesterol >5.0 mmol/l. Conclusion: Use of Framingham model identifies cosiderable number of type 2 diabetic patients with no primary prevention in whom such pevention of CAD with statins is required, having both clinical and health economics implications. Key words: Framingham, diabetes type 2, primary prevention, statins

37

38

MEDICUS

PUNIM BURIMOR SHKENCOR / ORIGINAL SCIENTIFIC PAPER KARDIOLOGJI НАМАЛУВАЊЕ НА АПСОЛУТНИОТ РИЗИК ЗА КОРОНАРНА АРТЕРИСКА БОЛЕСТ КАЈ ПАЦИЕНТИ СО ДИЈАБЕТЕС МЕЛИТУС ТИП 2 ОПРЕДЕЛЕН СО UKPDS МОДЕЛОТ ПО 6 МЕСЕЦИ ОД ВОВЕДУВАЊЕТО ИНСУЛИНСКА ТЕРАПИЈА 1 Ивица Смоковски , Антонио Георгиев2, Кристина Павловска3, Daniela Georgieva4 1 Ново Нордиск Скопје 2 Univerzitetska klinika za kardiologija, Медицински факултет Скопје 3 Институт за МЕП физиологија и антропологија, Медицински Факултет Скопје 4 Univerzitetska Klinika za Ortopedski bolesti, Medicinski fakultet, Skopje

Ивица Смоковски, лекар, магистер Уч. Видоје Смилевски Блато 30-1/8, МК-1000, Скопје Тел: +389 70 35 93 92 e-mail: [email protected] РЕЗИМЕ: Цел: Да се утврди разликата во 10-годишниот апсолутен ризик за коронарна артериска болест (КАБ) кај пациенти со дијабетес мелитус (ДМ) тип 2 со отсутно кардиоваскуларно заболување (КВЗ), отсутна микроалбуминурија и некористење статинска терапија преkу UKPDS моделот пред и 6 месеци по поставувањеtо инсулинска tерапија, како и да се уtврди бројоt на пациенtи кај кои е поtребно воведување сtаtинска tерапија по 6 месеци од воведувањеtо инсулинска tерапија. Маtеријал и меtоди: Опсервациона, крос-секциона сtудија на 516 пациенtи со ДМ tип 2 без КВЗ, без микроалбуминурија и без корисtење сtаtинска tерапија пред и 6 месеци по воведувањето инсулинска tерапија. Резулtаtи: Среднаtа вредносt на 10-годишниоt апсолуtен ризик за коронарна арtериска болесt (КАБ) определен со UKPDS моделоt по воведувањеtо инсулинска tерапија беше сигнификанtно понизок во однос на ризикоt пред воведувањеtо инсулинска tерапија (15.6 ± 10.1 наспроtи 20.3 ± 12.3%, p15%) и вкупен холесtерол ≥5 mmol/ по 6 месеци инсулинска tерапија. Заклучок: Применаtа на UKPDS моделоt на испиtуванаtа кохорtа од пациенtи со ДМ tип 2 без КВЗ и без микроалбуминурија кои не корисtеа сtаtинска tерапија иденtификуваше намалување на средниоt 10-годишен ризик за КАБ по 6 месеци од воведувањеtо инсулинска tерапија и ја поtврди поtребата од примарна превенција на КАБ со сtаtинска tерапија кај 187 пациенtи (36.2%) од испиtуванаtа кохорtа. Клучни зборови: кардиоваскуларно заболување, дијабеtес мелиtус tип 2, инсулинска tерапија, UKPDS

Medicus 2009, Vol. XII (2):

38

39

ВОВЕД Кардиоваскуларните заболувања (КВЗ) се vode~ka причина за visokiot invaliditet, morbiditet i mortalitet vo razvienite i zemjite vo razvoj и знaчително придонесуваат за ескалирачките здравствени трошоци (1). Од друга страна епидемиолошките студии покажуваат линеарна асоцијација меѓу покачените нивоа на гликемија и ризикот за развој на КВЗ. Оваа асоцијација е од огромно значење имајќи ги во предвид епидемиските размери што ги достигнува дијабетес мелитус (ДМ) тип 2 и фактот што најголемиот број несакани исходи на дијабетесот се резултат на васкуларните компликации (2, 3, 4, 5, 6). Моделите за проценка на апсолутниот ризик беа развиени за да се идентификува нивото на кардиоваскуларен ризик при кое е оправдано воведувањето терапија имајќи ја во предвид интеракцијата на мултипните кардиоваскуларни ризик фактори. Нивото се одредува врз основа на бројот на пациенти потребни да се третираат за да се превенира еден настан на КВЗ, делот од популацијата на кој е потребен третман, односот чинење-ефективност на третманот и вкупното чинење на третманот (7). Нивото на кое би се интервенирало во однос на примарната превенција е делумно финансиска, а делумно политичка одлука. Неодамна групата UKPDS го публикуваше моделот на UKPDS за пресметување на ризикот за КАБ кај пациентите со ДМ тип 2, дефиниран како фатален или нефатален миокарден инфаркт или ненадејна смрт. United Kingdom Prospective Diabetes Study e историска рандомизирана контролирана студија што покажа дека интензивниот третман и на гликемијата и на крвниот притисок може да го намали ризикот од дијабетични компликации кај лицата со ДМ тип 2 (8, 9). Дополнително на фактот што понуди одговори на многу прашања околу третманот на ДМ тип 2, кохортата од 5,102 пациенти во UKPDS, следени просечно 10.7 години, обезбеди одлична можност да се опише природниот тек на третираното заболување. Врз основа на студијата изработен е параметриски модел за проценка на апсолутниот ризик што во себе ги содржи ефектите на мултипните ризик фактори, за разлика од претходно публикуваните студии за проценка на релативните ризици (10, 11). Ова е прв модел за проценка на ризикот за КАБ специфично кај дијабетес и вклучува ризик фактори кои се смета дека се значајни за пресметувањето на ризикот за КАБ кај дијабетес, како што се HbA1c, траење на дијабетес и возраст на која е дијагностициран дијабетесот (12). Спротивно на моделите за проценка на ризикот од КАБ базирани на Framingham-овата кохорта каде се користи дихотомна варијабла за гликемијата, во овој модел HbA1c претставува континуирана варијабла, а возраста е заменета со двете варијабли специфични за дијабетесот: траење на дијабетесот и возраст на која е дијагностициран дијабетесот базирано на претходните анализи на UKPDS групата за важноста на ваквата дистинкција во однос на дијабетичните компликации (13). Ефикасноста на хиполипемичната терапија од класата 3-хидрокси-3-метилглутарил коензим А редуктаза инхибиторите (статини) во третманот на дијабетичната дислипидемија, а со тоа и во намалувањето на ризикот од васкуларните заболувања кај дијабетичната популација, беше демонстрирана во големи студии за примарна и секундарна превенција на КВЗ. Статините би можеле да имаат поволен ефект во намалувањето на концентрацијата на атерогените мали, густи LDL партикли.

39

40

ЦЕЛИ НА ТРУДОТ Примарната цел беше да се утврди разликата во 10-годишниот апсолутен ризик за коронарна артериска болест (КАБ) кај пациенти со ДМ тип 2 со отсутно КВЗ, отсутна микроалбуминурија и некористење статинска терапија, преку користење на UKPDS моделот пред и 6 месеци по поставувањето на инсулинска терапија. Секундарна цел беше да се утврди бројот на пациенти кај кои е потребно воведување статинска терапија по 6 месеци од воведувањето инсулинска терапија, земајќи како критериум 10-годишен апсолутен ризик за КАБ >15% и вкупен холестерол ≥5 mmol/l. МАТЕРИЈАЛ И МЕТОДИ Ова е опсервациона, крос-секциона студија во која беше анализирана кохорта од 516 пациенти со ДМ тип 2 со отсутно КВЗ, отсутна микроалбуминурија и некористење статинска терапија кај кои беше направена проценка на 10-годишниот апсолутен ризик за КАБ со користење на UKPDS моделот пред и 6 месеци по воведувањето инсулинска терапија. Моделот за проценка UKPDS ги вклучува следниве ризик фактори: возраст при дијагноза на дијабетесот, траење на дијабесот, пол, расна припадност, пушење, систолен крвен притисок, HbA1c, вкупен холестерол и HDL холестерол. Категоризацијата на 10-годишниот апсолутен ризик за КАБ беше направена при вкупен холестерол ≥5 mmol/l и ниво на ризик повисоко од 15% како критериум за воведување статинска терапија. Од статистичките анализи користен е t-тестот за парувани примероци, при што беше земена вредност р15 vite

53

65

73,0

12

Faktorët fizik të rrezikshmërisë Si punë në pozitë të pavolitshme më shpesh është evidentuar qëndrimi i gjatë në pozitë ulur, në 79 ose 88.8% të rasteve. Madje qëndrimi përkulur përpara 68.5%, rrotullimi i trupit 49.4% dhe animi i trupit 20.2%. Sipas gjinisë nuk kanë qenë ndryshimet të konsiderueshme. (Tabela 4). Faktorët fizikë të rrezikshmërisë - puna në pozitë të pavolitshme prevalenca e përgjigjeve positive Tab. 4. Qëndrimi Të ekzaminuar

gjinia F M 77 12

Gjithsej N 89

% 100,0

283

qëndrimi përkulur përpara qëndrimi gjatë në pozitë të ulur animi i trupit rrotullimi i trupit

55 69 15 35

6 10 3 9

61 79 18 44

68,5 88,8 20,2 49,4

Bartja e peshave është evidentuar te 40 ose 44.9% punëtor, shumica e të cilëve bën bartjen e peshave deri në 25 kg. Shtyrja dhe tërheqja e peshave është regjistruar për 22 ose 24.7% raste, shumica prej të cilëve bën shtyerjen ose tërheqjen e peshave njëherë brenda orës. Përsëritja e lëvizjeve të njëllojta gjatë punës ka qenë prezente tek 86 ose 96.6% e punëtorëve. Dallimet sipas gjinisë nuk kanë qenë të konsiderueshme (Tabela 5). Faktorët tjerë fizikë të rrezikshmërisë prevalenca e përgjigjeve sipas modaliteteve Tab. 5.

Faktorët të ekzaminuar Jo < 25 kg > 25 kg Jo shtyrja dhe tërheqja e < 1 herë/orë peshave >1 herë/ orë Përseritje e lëvizjeve të njëllojta Po gjatë punës Jo Bartja e peshave

gjinia F M 77 12 39 10 35 1 3 1 57 10 15 1 5 1 74 12 3

Gjithsej N 89 49 36 4 67 16 6 86 3

% 100,0 55,1 40,4 4,5 75,3 18,0 6,7 96,6 3,4

Ne tabelën në vijim janë paraqitur prevalencat e çrregullimeve muskuloskeletore më të shpeshta.(Tabela 7). Çrregullimet muskuloskeletore Tab. 7. Çrregullimet Sindroma cervikale Sindroma cerviko-cephalea Sindroma cerviko-brachiales

gjinia Ana F 26 17 Djathtas 14 Majtas 15 bilaterale 16

M 4 3 1 4 1

Gjithsej N 30 20 15 19 17

% 33,7 22,5 16,9 21,3 19,1

284

Sindroma vertiginozum Sindroma e canalit carpal

Djathtas Majtas Sindroma aperthure thoracis superior Epikondilitis lateralis-humeri të tjera Gjithsej

6 5 2 1 4 2 77

2 1 1

12

8 6 2 2 4 2 89

9,0 6,7 2,2 2,2 4,5 2,2 100,0

DISKUTIMI Hulumtimi jonë është realizuar brenda periudhës kohore prej 6 muajve, nëntor 2007 deri në maj të vitit 2008. Prevalenca e çrregullimeve muskuloskeletore tek punëtorët shëndetësor brenda kësaj periudhe ka qenë 29,8 %, që korespondon me të dhënat e autorëve tjerë në kuadër të studime të tyre kushtuar popullatës që punon, ku raportohet për prevalencë të simptomeve të ÇMS në qafë dhe ekstremitetet e sipërme prej 20% deri në 30% (8, 9). Po ashtu, të dhënat tona korespondojnë me referencat globale për manifestimin e simptomave të çrregullimeve muskuloskeletale së paku në një regjion anatomik e që kapin vlerën prej 34,2 %, po ashtu për 6 muaj, pavarsishtë nga lloji i punës e cila kryhet nga punëtorët (4). Sa i përket moshës, grupmoshat më shpesh të atakuara nga çrregullimet në hulumtimin tonë kanë qenë ato 40-49 vjeç me 34 ose 38.2% raste, edhe atë 31 femra dhe 8 meshkuj që korrespondon me të dhënat e autorit Shkodra ku, po ashtu, grup mosha më shpesh e atakuar është ajo prej 40-49 vjeç për femrat, kurse sa u përket meshkujve të dhënat e autorit flasin për grupmoshën 30-39 vjeç si më të takuarën (20), kurse në punimin tonë për meshkujt grupmosha më e atakuar është ajo 50-59 e që mendoj se rezulton nga numri më i madh i meshkujve të përfshirë në hulumtimin e autorit në fjalë krahasuar me numrin e meshkujve të përfshirë në punimin tonë, ku ata prezentohen me me 32 raste (36.0%). Më i riu ka qenë 22 vjeç, kurse më i moshuari 63 vjeç. Mosha mesatare e të ekzaminuarve ka qenë 48.4 vjeç, diçka më e lartë te meshkujt, 51.5 vjeç, ndaj 47.9 vjeç te femrat. Sipas rezultateve tona shihet se punëtorët shëndetësor me përvojë pune mbi 15 vite prezantohen me 65 raste ose 73.0%, që arsyetohet me faktin se një prej faktorëve që ka ndikim në zhvillimin e ÇMS është edhe përvoja në punë gjegjësishtë faktorët individual (8) e që është rezultat i ekspozimit më të madh ndaj faktorëve të rrezikut të lidhur me punë. Sa i përket prevalencës së ÇMS sipas përvojës së punës kemi fituar variabilitet të dallueshëm. Te punëtorët me stazh më të ulët se 10 vite ka dominuar sindroma cervikale me një prevalencë prej 61.5% ndaj 28.9% se te ata me stazh më të gjatë dhe kemi fituar sinjifikancë statistikore prej p 74

No. of persons 30 23 27 22 19 17 12

The stratification of patients, based on age structure is shown in the Table 1. The mean ± SD age of the patients was 44.51±19.36 years as is presented in Table 2 Table 2 Some statistical data on age for patients included in the survey Indices

Statistic

Mean 95% Confidence interval of mean Median Standard deviation Range

44.51 41.39 – 47.64 42.00 19.36 16 - 84

Table 3 Some statistical data on age of patients who developed ADRs Indices

Statistic

Mean 95% Confidence interval of mean Median Standard deviation Range

46.08 41.19 – 50.98 46.00 18.79 16 - 84

The mean age of the patients, included in this survey, that have developed ADRs resulted 46.08 ± 18.79 years.

292

Graph 2 No OF PATIENTS AT LEAST WITH ONE ADR VERSUS AGE GROUPS

AGE GROUPS

> 74 65-74 55-64 45-54 35 -44 25-34 15-24 0

2

4

6

8

10

12

NUMBER OF PATIENTS

Group age patients from 25 – 34, 35-45 and 55-64 years resulted more affected at least by one ADRs. Table 4 ADRs by the system-organ affected and other syndromes System-organ affected

No of ADRs

%

Gastrointestinal system Central nervous system Hepatobiliary system Dermatological system Musculoskeletal system Flu syndrome

39 30 15 14 4 2

37.5 28.8 14.4 13.6 3.8 1.9

More affected have resulted gastrointestinal system 37.5%, central nervous system 28.8%, hepatobiliary system 14.4 and dermatological system 13.6%. Table 5 Assessment of severity of ADRs Severity of ADRs % Mild 77.88 Moderate 19.23 Serious 2.89 Regarding severity, our data shown that mild ADRs severity

293

is predominant with 77.88%, whereas moderate and serious were respectively 19.23% and 2.89%. Table 6 ADRs in patients with concomitant disease(s) No of patients at least No of patients with % with one ADR concomitant disease(s) 59 36 61.01 Number of patients with concomitant disease(s), resulted from this study is considered high.

DISCUSSION Intolerance of anti-TB standard therapy, including isoniazid, rifampicin and pyrazinamide, is a serious problem in our hospital-treated patients with pulmonary tuberculosis. The problem of side-effects from anti-TB drugs in hospital treated patients presents two major aspects. One is the patient's direct risk of developing severe life-threatening complications. Such complications can easily be reduced if patients at risk are monitored appropriately, including frequent laboratory testing. The other side of the problem, which has not been addressed so far in studies, is that side-effects may lead to withdrawal of one of the basic drugs. Adverse drug reactions had been extensively studied and reviewed (24, 25, 26) Most of the TB patients complete treatment without any significant adverse effects, however published data (27) have shown that side effects occur in 57.8% patients, while we have found that 56.73% of patients experienced some sort of side effects. According to our survey, side effects were mild in 77.88% of the cases, moderate in 19.23% and only in 2.89% major adverse effects were noted, while in cited literature (28) is reported an 8% incidence of hepatotoxicity. Side effects related to the digestive system were observed in 37.5% of patients, whereas observation of other authors (27) has shown 29.41%. The incidence of side-effects in the present survey was low and in accordance with the published literature (29). The majority of the ADRs occurred within the first 30 days of the initiation of antitubercular therapy in our survey. Several authors have reported ADRs in first four weeks (30, 31). It is essential for the healthcare professionals to counsel the patients regarding the early identification of ADRs in the first few weeks. Regular monitoring of the patients during these initial weeks might be essential for early detection of ADRs. It is important that patients should be monitored during treatment so that adverse effects can be detected promptly and managed properly. Serious adverse effects require documented change in therapy or hospitalization. If minor adverse effects develop patients should continue with reduced doses and receive symptomatic treatment, if major side effects develop, the offending drug should be stopped (32). It is well known that the most important risk factors for ADRs are advanced age, alcoholism, malnutrition, low socio-economic status, sex, concomitant diseases, etc. Our findings have shown that 52% of females and 33% of males developed ADRs. In general, females are at higher risk of developing ADRs (33). It might be because they pass through life stages like pregnancy, menarche etc, which modify the drug response (34). Studies from the UK

294

and Canada also reported females to have a significantly higher incidence of ADRs due to antitubercular treatment drugs (27, 15). This suggests the need for special precautions while prescribing anti-tubercular treatment drugs to females. Elderly persons are at risk for developing side effects of anti-TB therapy, meanwhile according our survey, the incidence of these effects in persons of over 64 years resulted 20.34% Our findings confirmed co-morbidity as a risk factor; 61% of patients with concomitant diseases developed ADRs. Identifying the drugs causing ADRs is an important responsibility of the healthcare professionals and can prevent the occurrence of similar ADRs in future. There can be differences among the drugs causing higher number of ADRs and it depends mainly on the type of regimen used, dose of the drugs, genetic make up of the population etc.

CONCLUSION Anti TB medications are associated with significant adverse drug reactions (ADRs), which can make the successful treatment of active TB in patients with drug-sensitive disease a challenge. The present survey identified that the currently available first-line anti-tuberculosis drugs are associated with ADRs, some of them are serious in nature. If these side effects are not recognized in time and managed properly they can lead to treatment interruption or can even be life threatening. Proper monitoring has to be carried out during the whole treatment course, including patient education, clinical examination, laboratory tests, etc. Adverse effects are manageable in anti-TB treatment provided appropriate management approaches are applied, including altering dosages when appropriate

ACKNOWLEDGEMENTS The authors acknowledge the staff of medical records department of University Hospital for Lung Disease for providing the patient files for providing the numbers of the patients with tuberculosis hospitalized in 2006.

REFERENCES 1. 2. 3. 4. 5.

6.

World Health Organization Global Tuberculosis Control Epidemiology, Strategy, Financing Geneve: World Health Organization Report 2009, 1 Kopanoff DE, Snider DE, Caras GJ. Isoniazid-related hepatitis. Am Rev Respir Dis 1978;117:991-1001. Burman WJ, Reves RR. Hepatotoxicity from Rifampin plus Pyrazinamide. Lessons for Policymakers and Messages for Care Providers. Am J Respir Crit Care Med 2001; 164: 1112-3. American Thoracic Society/Centers for Disease Control and Prevention/Infectious Diseases Society of America. Treatment of Tuberculosis. Am J Respir Crit Care Med 2003; 167: 603–662. Combs DL, O‘Brien RJ, Geiter LJ.USPHS tuberculosis shortcourse chemotherapy trial 21: effectiveness, toxicity and acceptability: the report of final results. Ann Intern Med 1990; 112: 397–406. Jindani A, Nunn A J, Enarson D A. Two 8-month regimens of chemotherapy for reatment of newly diagnosed pulmonary tuberculosis: international multicentre randomized trial. Lancet 2004; 364: 1244–1251.

295

7. 8. 9.

10.

11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32.

33. 34.

Tanaja DP, Kaur D. Study on hepatotoxicity and other side effects of antituberculosis drugs. J Indian Med Assoc 1990; 88:278-80. Bushati J. Çoçoli H, Aliko A, Korre R. Dukuritë anësore medikamentoze gjatë mjekimit stacionar të tuberkulozit. Revista Mjekësore 1996; 76-80 Kishore PV, Palaian S., Ojha P, Shankar PR Pattern of adverse drug reactions experienced by tuberculosis patients in a tertiary care teaching hospital in western Nepal. Pak. J. Pharm. Sci., 2008; 21(1), 51-56 Marra F, Marra. A. C, Bruchet N, Richardson K, Moadebi S, Elwood K R, Fitz Gerald J. M. Adverse drug reactions associated with first-line anti-tuberculosis drug regimens. Int J Tuberc Lung Dis, 2007; 11(8):868–875 Varaine F, Henkens M, Grouzard V, Tuberculosis 2008; 58-65 Roach S. Introductory Clinical Pharmacology, 2007; 108-115 Aronson J.K Side Effects of Drugs Annual 30, 2008; 358-363 Çoçoli H, Bylyku B, Sëmundjet e Brendshme, Tuberkulozi, 2007, 359 Yee D, Valiquette C, Pelletier M, et al. Incidence of serious side effects from first-line antituberculosis drugs among patients treated for active tuberculosis. Am J Respir Crit Care Med 2003; 167: 1472–1477. Franks AL, Binkin NJ, Snider DE, Rokaw WM, Becker S. Isoniazid hepatitis among pregnant and postpartum hispanic patients. Public Health Rep 1989;104:151-155. Nolan CM, Goldberg SV, Buskin SE. Hepatoxicity associated with isoniazid preventive therapy: a 7-year survey from a public health tuberculosis clinic. JAMA 1999;281:1014-1018. Van den Brande P, Steenbergen WV, Verdoot G, Demedts M. Aging and hepatoxicity of isoniazid and rifampin in pulmonary tuberculosis. Am J Respir Crit Care Med 1995;152:1705-1708. Steele MA, Burk RF, DesPrez RM. Toxic hepatitis with isoniazid and rifampin. Chest 1991; 99:465-471. Leibold JE. The ocular toxicity of ethambutol and its relation to dose. Ann N Y Acad Sci 1966;135:904909. American Thoracic Society. Treatment of tuberculosis and tuberculosis infection in adults and children. Am Rev Respir Dis 1994;149: 1359-1374. Combs DL, O'Brien RJ, Geiter LJ. USPHS tuberculosis short course chemotherapy trial 21: effectiveness, toxicity, and acceptability. Ann Intern Med 1990;112:397-406. British Thoracic Association. A controlled trial of 6-months isoniazid and rifampin therapy for pulmonary tuberculosis: first report: results during drug therapy. Br J Dis Chest 1981;75:141-153. Mohan A, Sharma SK. Side effects of anti-tuberculosis drugs. Am J Respir Crit Care Med. 2004; 169: 88283. Maddrey WC. Drug-induced hepatotoxicity. J Clin Gastro-enterol. 2005; 39: S83-89. Resi D, Gangliotti C, Moro ML. Side effects of anti-tuber-culosis therapy. Am J Respir Crit Care Med. 2004; 169: 542. Ormerod LP and Horsfield N. Frequency and type of reactions to anti-tuberculosis drugs: observations in routine treatment. Tuber Lung Dis., 1996; 77(1): 37-42. Shakya R and Rao BS). Incidence of hepatotoxicity due to antitubercular medicines and assessment of risk factors. Ann. Pharmacother., 2004; 38(6): 1074-1079. Wong W M, Wu P C, Yuen M F, et al. Antituberculosis drugrelated liver dysfunction in chronic hepatitis B infection. Hepatology 2000; 31: 201–206. Dhingra VK, Rajpal S, Aggarwal N, Aggarwaln JK, Shadab K and Jain SK Adverse drug reactions observed during DOTS. J. Commun. Dis., 2004; 36(4): 251-259. Nahar B. L, Hossain M, Islam M. M, Saha D R A comparative study on the adverse effects of two antituberculosis drugs regimen in initial two-month treatment period Bangladesh J Pharmacol 2006; 1: 51-57 World Health Organization Global Tuberculosis Programme. Treatment of Tuberculosis: Guidelines for National Programmes, 3rd edn. (WHO/CDS/TB/2003.13). Geneva: World Health Organization, 2003. Puavilai S and Timpatanapong P. Prospective study of cutaneous drug reactions. J.Med. Assoc. Thai. 1989; 72: 167-171. Wilson K Sex-related difference in drug disposition in man, Clinical.Pharmacokinet. 1984; 9: 189-202.

296

REZYME VLERËSIMI I EFEKTEVE TË PADËSHIRUESHME TË BARNAVE ANTI TUBERKULARE TË GJENERATËS SË PARË NË PACIENTËT E SHTRUAR NË SPITAL Sonila Vito1, Afrim Tabaku2, Jul Bushati3, Ylli Vakeflliu3 1

Hoffmann-La Roche Ltd , Zyra e Përfaqësisë, Tiranë-Shqipëri 2 Instituti Shëndetit Publik, Tiranë-Shqipëri 3 Spitali Universitar i Sëmundjeve të Mushkërive, Tiranë-Shqipëri

Hyrje: Tuberkulozi përbën një problem të rëndësishëm shëndetësor për vendet në zhvillim. Në Shqipëri mungojnë të dhënat mbi padëmshmërinë e preparateve anti-tuberkulare. Përveç ndërlikimeve të lidhura kryesisht me sëmundjen, mjekimi me barna anti-tuberkulare mund të shkaktojë reaksione serioze të padëshirueshme shëndetësore. Objektivi: Qëllimi i këtij punimi ka qenë përcaktimi i incidencës së efekteve anësore të mjaftueshme për të shkaktuar intolerancë në mjekimin standard me barna anti tuberkulare. Materiali dhe metoda: Në mënyrë retrospektive janë studiuar 150 kartela pacientësh me tuberkuloz të mushkërive, në Spitalin Universitar të Sëmundjes së Mushkërive gjatë vitit 2006. Rezultatet: Nga ky punim janë zbuluar gjithsej 104 reaksione të padëshërueshme të barnave. Shumica e këtyre reaksioneve ishin “minore-të vogla” dhe kishin lidhje me një ose disa nga barnat e përdorura për mjekimin e tuberkulozit.Përfundime: Barnat anti-tuberkulare mund të shkaktojnë efekte të padëshirueshme të rëndësishme, si në sasi, ashtu edhe në shkallën e sëmundshmërisë, që çojnë në shtrime në spital, kohëzgjatje të qendrimit në spital, madje edhe në vdekje. Një vëmendje më e madhe i duhet kushtuar parandalimit të këtyre reaksioneve. Fjalë kyç: reaksione të padëshirueshme të barnave, trajtim anti-tuberkular, tuberkuloz, efekte anësore

297

MEDICUS PUNIM PROFESIONAL / PROFESIONAL PAPER MJEKËSI LIGJORE DËMTIMET ME ARMË ZJARRI DHE MJETE SHPËRTHYESE NË TETOVË E RRETHINË PARA, GJATË DHE PAS LUFTËS 2001 Agim Ramadani1 1 Spitali Klinikë, Shërbimi i Mjekësisë Ligjore, Tetovë

Agim Ramadani, mjek specialist mjekoligjor, magjistër Spitali Klinikë, Shërbimi i Mjekësisë Ligjore, Tetovë Tel: 078 209 979 e-mail: [email protected] REZYME: Plagët nga armët e zjarrit të dorës dhe mjetet shpërthyese paraqesin një nga llojet e dëmtimeve trupore që kanë rëndësi studimi permanente, pasi në bazë të përsosjes së tyre dhe mënyrës së veprimit që e prodhojnë predhat dhe ciflat eksploduese determinohen edhe llojet e plagëve dhe karakteri i tyre. Për ne me rëndësi të vecantë është mënyra e trajtimit të këtyre plagëve nga pjesa kurative kirurgjikale e cila bazohet në përshkrimin morfologjik të tyre nga mjekësia ligjore. Për fat të keqë këta plagë dita ditës bëhen më të shpeshtë, hasen në çdo kohë dhe moshë dhe gjini. Krejt kjo duke u bazuar në karaterin e dhunës, qoftë vrasje, vetëvrasje apo accident. Këta plagë kanë koincidencë më të madhe pas vitit të luftës 2001 në Tetovë me rrethinë. Fjalë kyç: armët e zjarrit, plagët, eksplozivet, mjetet shpërthyese, dhuna, vrasjet, vetëvrasjet, aksidentet Medicus 2009, Vol. XII (2):

298

HYRJE Dëmtimet nga armët e zjarrit dhe mjetet shpërthyese, si çdokund edhe në Tetovë e rrethinën e sajë, zakonisht sipas traditës dhe mentalitetit ballkanik, na paraqiten si tragjedi dhe tronditje individuale dhe kolektive. Po ashtu, te ne shqiptarët, si edhe te popujt e tjerë, sipas zakoneve të pashkruara, një vrasje i hap derën një vrasjeje tjetër, sikundër shprehet edhe kanuni i Lekë Dukagjinit. E pazakonta në këte punim është se dëmtimet në fjalë na paraqesin një strukturë të re të viktimave (e vjetër dhe e përsëritur rallë) të luftës së një kombi kundër një kombi tjetër, bazuar kryesisht në kërkesat e të drejtave elementare e kombëtare, sikundërse ndodhi edhe me luftën në Maqedoni. Materiali i këtij punimi mbështetet në rastet e vrasjeve, aksidenteve dhe vetëvrasjeve që kanë zënë vend në tre periudha: para, gjatë dhe pas luftës së vitit 2001. QËLLIMI I PUNIMIT Qëllimi kryesorë i këtij punimi është krahasimi nëpërmjetë paraqitjeve statistikore i dëmtimeve me armë zjarri e mjete shpërthyese të konstatuara para, gjatë dhe pas luftës së vitit 2001, sikundërse edhe ndikimin që kanë lënë te popullata e Tetovës e rrethinën e sajë pas konfliktit të armatosur të vitit 2001. Duke marrë parasysh mendësin kolektive paskonfliktuale, shkalla e kriminalitetit individual dhe krimit të organizuar shfaqet në rritje, e përpos kësaj, lypset të theksojmë edhe rritjen e numrit të konflikteve të armatosura mes individëve të caktuar, grupeve të armatosura kriminale dhe zgjidhja e konflikteve me armë zjarri, çka e ka vënë në alarm. MATERIALI DHE METODA Metodat e punës gjatë përgatitjes së punimit nuk devijon nga përcaktimet standarde. Metodat e shfrytëzuara janë si më poshtë: -Metoda retrospektive apo historike; -Metoda e përcjelljes e rasteve të hasura dhe të inspektuara dhe -Metoda e analizës së rasteve veç e veç, dhe paraqitja e tyre sinoptike e në përqindje sipas periudhave dhe grupmoshave të caktuara. Metoida historike është aplikuar në mënyrë retrospektive në vrojtimin e rasteve sipas periudhës së caktuar nga viti 1999 deri në vitin 2003, ku janë hasur raste autoktone të dëmtimeve me armë zjarri dhe llojit të tyre, të cilat janë sistemuar sipas dendësive të tyre ku është aplikuar analiza e rasteve veç e veç dhe është ekzaminuar në ecje nga viti në vit. Metoda e dytë, ajo përcjellëse sistematike, është aplikuar gjatë tërë kohës së gjurmimit dhe përgatitjes së të dhënave sipas periodikës së paracaktuar, si te rastet e vrasjeve, vetëvrasjeve dhe akcidenteve me armë zjarri, ashtu edhe te plagosjet, të cilat janë kuruar në Spitalin Klinik të Tetovës. Këta raste janë përcjellë duke shënuar të dhënat hetimore prej evidentimit a njoftimit të rastit e deri në ekzaminimin përfundimtar. Metoda e analizës së rasteve është aplikuar me teknikat statistikore, si përshkrim numerik i rasteve, përpunimi i tyre përmes metodave komparative, dhe aplikimin e krahasimeve numerike, duke filluar nga rastet e dëmtimit me armë zjarri të dorës, deri tek ato të dëmtimit me mjete plasëse, dhe përcjellja e tyre në peiudha kohore. Po ashtu, krahasimi ynë është bërë sipas

299

moshës, seksit apo gjinisë, regjionet të trupit ku janë lokalizuar plagët dhe kombinimet e tyre eventuale, nga lloje të ndryshme të armëve që kanë vepruar në trup. Pra, metoda e studimit është retrospektive, dhe pasqyron periudhën kohore 1999-2003. Si material pune janë shfrytëzuar të gjitha rastet e autopsive të kryera, në Shërbimin Mjekoligjor pranë Qendrës Spitalore në Tetovë dhe rrethinë gjatë periudhës në fjalë. REZULTATET Gjatë viteve 1999-2003, në Shërbimin Mjekoligjorë janë trajtuar 150 raste të vdekjeve nga dhuna. Nga kontrolli i jashtëm i tyre vërehet nga viti në vit një amplitudë e ndryshme. Rastet janë paraqitur në mënyrë tabelare sipas viteve. Tabela 1

Me Dhune

Viti

1999 2000

Natyrale

Gjithsejt

M

%

F

%

M

%

F

%

16

06%

3

02%

3

02%

2

02%

11

07%

1

0%

2

01%

2

02%

24

16%

16

10.6 %

2001

37

24%

3

02%

0

0%

0

0%

40

26.6 %

2002

38

25%

4

02%

2

01%

1

0%

45

30%

2003

21

14%

3

02%

1

0%

0

0%

25

16.6 %

Gjithsejt

123

82%

14

09.3%

8

05.3%

5

03.3%

150

Përsa i takon përkatësisë gjinore, sipas grafikut të rasteve të vdekjeve me dhunë gjatë gjithë viteve dominojnë vdekjet me dhunë të gjinisë mashkullore. Gjatë vitit 1999, nga 19 raste, 16 janë meshkuj. Gjatë vitit 2000, nga 12 raste vetëm një rast është femër. Gjatë vitit 2001, nga 40 raste, vetëm tre raste janë femra. Gjatë vitit 2002 . nga 42 raste, 38 janë meshkuj. Gjatë vitit 2003, 21 raste janë meshkuj, dhe vetëm 3 janë femra. (Grafiku 1 dhe 2).

300

200 150 150

131

100 50

40

37 19

13

5

22

19

3

3

5

3

1999

2000

2001

2002

2003

GJITHSEJT

MESHKUJ

19

13

37

40

22

131

87.33%

FEMRA

5

3

3

5

3

19

12.66%

0

150

Grafiku 1

150

123

137

100

37

50 16

00

3

11

38 21

1

3

4

3

14

0 VITI

1999

2000

2001

2002

2003

Gjithsejt

MESHKUJ

0

16

11

37

38

21

123

FEMRA

0

3

1

3

4

3

14 137

GJITHËSEJT Grafiku 2

Gjatë vitit 1999, në Repartin tonë janë trajtuar gjithsej 24 raste vdekjeje, nga të cilat 5 kanë qenë vdekje natyrore, ndërsa 19 të tjerat vdekje nga dhuna. Gjatë vitit 2000 kemi një rënje të lehtë, ku nga 16 raste vdekjeje, 4 kanë qenë natyrore, e 12 rastet e mbetura kanë qenë pasojë e dhunës. Gjatë vitit 2001, kur ndodhi edhe konflikti, dominuan rastet e vdekjeve nga dhuna, ndërsa rastet për të cilat policia dhe gjykata s‘kishin dyshime se është përdorur dhuna, nuk u sollën në repart për ekspertizë mjekoligjore. Kjo erdhi si rrjedhojë e faktit se në territore të caktuara ndaloi veprimi i shtetit ligjor, atëherë kur situata doli nga kontrolla, e për shkak të veprimeve luftarake në terren, nuk ndërmereshin veprime të tilla. Gjatë këtij viti u trajtuan vetëm rastet e dhunës nga konflikti në terren, në mjedise urbane, dhe

301

shumë rallë në mjedise rurale. Numri më i madh i rasteve silleshin në spital para vdekjes ose të vdekur dhe të gjetur në rrugë apo gjetiu. Në kët vit të luftës patëm 40 raste, që të gjitha vdekje nga dhuna. Shumë raste të vdekjeve nga dhuna apo në terrene ndërluftuese nuk u sollën në spital për ekspertizë sepse një pjesë të terrenit ishte nën kontrollin e njësiteve të UCK-s, ndërsa pjesa tjetër, kryesisht ajo e njësiteve ushtarake policore, u dërguan në spitalin ushtarak në Shkup. Gjatë vitit 2002 kemi një rritje edhe më të madhe të rasteve të vdekjeve nga dhuna. Nga 45 raste, vetëm tre ishin natyrore. Rritja e numrit të rasteve është rezultat i kthimit të pjesshëm të kontrollit në terren nga organet e pushtetit, të cilët sado kudo mbanin njëfar evidence mbi rastet. Po ashtu, kjo shifër e lartë e vdekjeve vjen nga fakti se në periudhën pas luftës popullata ishte e armatosur, e gati çdo konlikt verbal mbaronte me dhunë radikale ose me vrasje. Gjatë vitit 2003 kemi një zvoglim të rasteve apo një qetësim të situatës, ku kemi trajtuar 25 raste nga të cilët vetëm një rast ka qenë vdekje natyrore, kurse 24 të tjerat kanë qenë vdekje nga dhuna.. Sipas këtyre tabelave dhe grafikëve vërehet qartë se dominon numri i rasteve të vdekjeve nga dhuna. Nga 150 raste, 19 janë natyrore dhe 131 nga dhuna. Shkaku i vdekjeve nga dhuna ka qenë i ndryshëm: armë zjarri, varje, përplasja me automjet, mbytje në ujë, helmime me substancë të ndryshme, strangulimi, etj. Gjatë periudhës 1999-2003, rastet e vdekjes nga armët e zjarrit janë 88, nga varja kemi 6, nga përplasja (goditja) me automjet 28, nga mbytja në ujë 8 raste, e po aqë edhe nga strangulimi dhe helmimi. Nga klasifikimi sipas grupmoshave kemi këtë shpërndarje: 2,27% e rasteve të regjistruara i përket moshës 1 deri 10 vjeç; 9,09% moshës 11-21 vjeç; 72,72% moshës 21-30 vjeç; 10,22% moshës 31-40 vjeç; 4,54% moshës 41-50 vjeç dhe vetëm 1,13% moshës 51-60 vjeç. Siç vërehet nga të dhënat e këtushme, për fat të keq viktimat më të shumta i përkasin grupmoshave 20-40 vjeç, e kjo për shkak se këto grupmosha u përfshinë më tepër në konfliktin e vitit 2001. Kjo përforcohet edhe nga fakti se nga 88 rastet e vdekjeve nga armët e zjarrit, 68 janë me karakter të pastër vrasjeje, 10 janë aksidentale, ndërsa 9 janë vetëvrasje. Porse, periudha më e rrezikshme është regjistruar pas luftës, pra gjatë viteve 2002-2003, ku kemi 27 raste vdekjesh me karakter të pastër vrasjeje në 2002 dhe 14 në vitin 2003. DISKUTIMI Siç pamë nga analizat statistikore se nga vdekjet me dhunë numri më i madh paraqitet nga dëmtimet me armët e zjarrit të dorës 76, kurse nga armët shpërthyese apo dëmtimet me mjete plasëse 12 raste. Të gjitha rastet që janë prezantuar në materialin tonë flasin qartë se morfologjia e dëmtimeve nga armët e zjarrit nga koha në kohë ndryshojnë ashtu si kanë ndryshuar rrethanat e lëvizjeve globale të sistemeve politike, ku shtresat e ndryshme sociale dhe nacionale në trojet ballkanike janë të prira, për fat të keq, edhe sot e kësajë dite, të përdorin dhunën si mjet për ―zgjidhjen‖ e kontesteve ndërpersonale, ndëretnike dhe ndërkonfesionale me përdorimin e armëve të zjarrit. Na paraqiten dëmtime nga armët e zjarrit siç janë dëmtimet nga mjetet shpërthyese, plagët atipike nga predhat apo municioni atipik, dhe ekstenziviteti i madh e nga këto predha në plagët nga armët e zjarrit. Kjo është edhe rezultat i veprimeve të armëve të sofistikuara, barutit të kualitetit të lartë, formës së ndryshme së predhave dhe përdorimi i tyre antihuman, të ndaluara me konventat e Gjenevës.

302

Nga plagët me armë zjarri të dorës vërehen plagë të gjitha llojeve duke filluar nga plagët shkuese, plagët tejshkuese dhe plagët tangjentore. Nga plagët atipike kemi një ndryshim radikal ku si plagë atipike më pak shkaktohen nga predhat e artizanatit të tipit të modifikuar e më shumë përdoren predhat atipike të moderuara dhe të transformuara në majen e vet predhës ku ajo e deformon këmishëzën e vetë rreth bërthamës shumë shpejtë nëse hasë në pengesë paraprake dhe ashtu e deformuar pa e ndruar drejtimin depërtojnë në objekt ose në forcën e gjallë dhe shkakton dëmtime masive në trupin e njeriut. Këta predha kanë energji kinetike të madhe, stabilitet zhiroskopik të madh dhe si pasoj të kësajë prodhojnë dëmtime masive në trupin e njeriut dhe japin plagë atipike me dimenzione të mëdha që janë jashtë normave të një plage të rregullt ku kishim, vrimën hyrëse, kanalin e plagës dhe vrimën dalëse. Këta predha shumë shpejtë në ndeshje me trupin e humbin energjinë e madhe të tyre kinetike dhe kanë fuqi ndaluese të madhe në forcën e gjallë. Risi tjetër në trojet Ballkanike janë edhe dëmtimet nga armët plasëse apo lëndëve eksplosive që pas luftës së dytë botërore kanë qenë aksidentale dhe më pak të njohura në shkencat mjekësore kirurgjike e mjekoligjore. Me përshkrimin e këtyre llojeve të dëmtimeve në rastet e paraqitura mendojmë se do të sjellim një përvojë sadopak të re dhe rallë të përsëritur krejt në funksion të përmirsimit të metodave kurative dhe fitimin e njohurive të reja në përmirsimin e gabimeve të mundshme gjatë kurimit të tyre. Vlen të theksojmë se në materialin tonë kemi patur 18 raste me plagë atipike gjatë vitit të luftës 2001 dhe pas sajë, të cilat janë përshkruar me kujdes në autopsi, duke i thelluar dijet në studimin e çdo rasti veç e veç. Nga rastet e dëmtimeve me lëndë plasëse kemi patur 12 raste vdekjeje nga këto lëndë dhe vlen të theksojmë se shumica e këtyre rasteve i janë nënshtruar autopsisë ku kemi vërejtur kombinime të dëmtimeve në tërë trupin e njeriut si plagë solitare ose plagë multiple në regjionet e ndryshme në trupin e njeriut, që zakonisht janë të parregullta, masive dhe me zona të ndryshme dëmtimi nëpër trup. Çdo rast është evidencuar veç e veç me protokolet ose proçesverbalet nga autopsia dhe raportet nga inspektimi i jashtëm i kufomës. Të gjitha rastet janë arshivuar dhe do t‘i shërbejnë shkencës në çdo kohë për hulumtim të mëtejshëm dhe përsosje të vazhdueshme. Në punimin e temës jemi udhëhequr nga përvojat e mëparshme, të theksuara në literaturën e bollshme edhe nga rastet tona, që na ka ndihmuar mjaft të rrisim eksperiencën tonë mjekoligjore, e cila duhet të jetë në zhvillim të vazhdueshëm nëpër gjenerata. PËRFUNDIMI Me përdorimin e armëve të zjarrit, në trupin e njeriut paraqiten dëmtime specifike, apo lloje të ndryshme të plagëve. Në materialit tonë të përpunuar nga të gjitha vdekjet me dhunë dominojnë vdekjet e shkaktuara me armët e zjarrit të tipeve të ndryshme ose armët e zjarrit të dorës me tyta të gjata dhe të shkurta dhe dëmtimet apo vdekjet nga materialet shpërthyese. Kjo veçanërisht u shfaqë e theksuar gjatë periudhës së luftës në Tetovë e rrethinë, ku hasëm një rritje të shpejtë të rasteve të vdekjeve me dhunë nga dëmtimet nga armët e zjarrit dhe mjeteve shpërthyese. Nga këto armë në materialin tonë kemi hasur lloje të ndryshme të plagëve të tipit shkues, plagë tejshkuese, dhe plagë tangjentore, te të cilat armët kanë vepruar nga distanca, afërsia absolute dhe relative, ku janë hasur edhe një sërë faktorësh plotësues të qitjes.

303

Tip i vecantë i dëmtimeve paraqiten nga armët më të fundit, predhat e të cilave shumë shpejtë deformohen dhe prodhojnë dëmtime apo plagë atipike, të cilat nuk kanë qenë të shpeshta më herët e veçanërisht nga pushkët automatike. - Po ashtu në rastet tona na paraqiten edhe dëmtimet nga mjetet shpërthyese ose plagët eksplozive të cilat gjatë periudhës së luftës së vitit 2001 dhe pas sajë gravitojnë me një përqindje të shtuar. - Është evidente se dominojnë rastet e vdekjeve me dhunë të shkaktuara nga armët e zjarrit të dorës ndaj atyre të shkaktuara nga lëndët shpërthyese në raport 12 vdekjeje nga mjetet shpërthyese, kurse 76 nga armët e dorës. - Dominojnë rastet e vrasjeve nga distance në krahasim me rastet e vrasjeve nga afërsia absolute. - Dominojnë, gjithashtu, vrasjet në krahasim me akcidentet me armë zjarri dhe numrit të vogël të vetvrasjeve me armë zjarri. - Nga gjithë sa thamë më lartë, rezulton konstatimi i përgjithshëm që mjekësia ligjore në bashkpunim me institutcionet tjera shëndetësore kërkon një zhvillim edhe më të hovshëm me përsosje permanente profesionale dhe furnizim me aparaturën deficitare, e cila është edhe nevojë e përherëshme. -Dhe në fund vlenë të theksojmë se ky lloj i rri i dëmtimeve nga mjetet shpërthyese dhe dëmtimeve atipike që i patëm si material autopsik janë një eksperiencë e re për ne në mjekësin ligjore për të cilën gjë vlen të hulumtohen edhe më tej në të ardhmen duke studjuar mënyrat e veprimit të armëve gjatë shkaktimit të këtyre dëmtimeve. Sipas mendimit tonë në të ardhmen edhe organet e hetuesisë duhet të japin kontributin e tyre sa më të madh në këte bashkpunim që të gjitha rastet komplet të hulumtohen dhe realizohen në nivel lokal dhe mos të paraqitet nevoja që të njejtët të transportohen në nivelet qendrore. Dhe më në fund po cekim se i vdekuri është shkollë e gjallë për nxënësin, studentin, mjekun e prëgjithshëm specialistin dhe kuadrin arsimor në përgjithësi. LITERATURA 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Alekseev AV, Ozeretskovski LB, Tiurin MV. Gunshot wound from 5.56 mm caliber bullets.Sud Med Ekspert 1989;32(8):73-5. Bashkim C, Mjeksia ligjore. Tiranë, 1975. Batalli F. Mjekesia ligjore.Prishtinë, 1985. Bardhyl C. Mjekësia ligjore, Tiranë 1984. Draskovic D, Draskovic B. Strelna rana glave i grudnog kosa. Anaesthesiologia Iugoslavica,1994;19(1-2):12-6. Glaister J. Medical Jurisprudence and Toxicology. 10th edition, Edinburgh and London, Livingstone, 1957:231-60. Gramoz Y. Pamje mjekoligjore të demtimeve vdekjeprurëse të shkaktuara nga armët e zjarit. Temë disertacioni, Tiranë, 1991. Greiner A. Schreckshusëaffen-Schieseisen des Kleinen Mannes. Eine Untersuchung uber Ausmas und Ëirkung.Kriminalistik 1990;44:540-43.

304

SUMMARY INJURES CAUSED BY FIREARMS AND EXPLOSIVE MATERIALS ENCOUNTERED IN TETOVA AND ITS VICINITY BEFORE, DURING AND AFTER THE ËAR OF 2001. Agim Ramadani1 Department of Forensic Medicine, Clinical Hospital Tetovo, Macedonia

1

In this paper the author presents a processed material, deaths caused by different types of fire guns, weapons with short or long barrel as well as damages and deaths caused by explosive materials are dominant upon all violence deaths in general. This has been particularly emphasized during the ëar period in Tetova in the year 2001, when a rapid increase of violence deaths by firearms and explosive was registered. During his daily work, he has met different types of wounds, such as bullet wounds (entry wounds), pierced wounds (entry-exit) and tangential ones obtained from a far factor, witch has to be considered during investigation as well. An increasing number of wounds and dead cases caused by explosive and disperse have been reported in the war period of 2001. It is evident that violence deaths caused by firearms are predominant upon the death cases caused by explosive and disperse in relation 76 to 12 respectively. Key words: fire arms, woundes, explosiones, violence, murders, homicidum, suicidum, accidentes

305

MEDICUS PUNIM PROFESIONAL / PROFESIONAL PAPER MJEKËSI LIGJORE METODA DAKTILOSKOPIKE OSE FINGERPRINTI SI METODË PËR IDENTIFIKIM Shaban Jakupi1 1 Sektori i Brendshme, Tetovë, Maqedoni

Shaban Jakupi, inxhinjer i diplomuar i teknologjisë Uzurmishtë, Tetovë Tel: 071 291100 e-mail: [email protected] REZYME: Metoda daktiloskopike ose fingerprinti është metodë e vetme më e sigurtë që përdoret gjatë identifikimit të njerëzve të gjallë dhe trupave të pajetë e poashtu edhe në zbulimin e kryerësve të veprave penale gjatë përdorimit të mjeteve të ndryshme me të cilat kryhen krimet. Për detektimin e vijave papilare pikë së pari ato duhet të zbulohen apo detektohen. fiksohen, fotografohen dhe pas kësajë vjen faza e komparacionit. Suksesi i kësaj metode konsiston në zbulimin me kohë të vijave papilare në terenin hulumtues, gjetja e databazës adekuate me të cilat do kryhet kompracioni i vetë këtyre shejave dhe në fund përcaktimi i identitetit të personit, zbulimin e kriminelit dhe determinimi i karakterit të veprës së kryer duke e diferencua a është vepër vrasëse, vetëvrasëse ose akciden i zakonshëm. Fjalë kyç: vijat daktiloskopike, databaza, impresionet, detektimi , kompracioni Medicus 2009, Vol. XII (2):

306

HYRJE Metoda daktiloskopike ose inçizimi i gjurmëve të mollëzave të gishtave të dorës paraqet një metodë shumë të përdorur në shkencat forenzike siç është kriminalistika dhe mjekësia ligjore. Ajo metodë ka një aplikim të madh në ditët e sotme pasi në bazë të sajë mund të bëhet identifikimi i kufomave, personave të gjallë të paidentifikuar, identifikimi i gjurmëve të lëna në vendin e ngjarjes dhe kohën e fundit ka gjetur përdorim të gjërë edhe në dokumentacionin personal siç është nxjerrja e dokumenteve personale apo pasaportës biometrike dhe ID–kartës së identitetit. QËLLIMI I PUNIMIT Qëllimi kryesorë i këtijë prezantimi është që të tregojë rëndësinë e daktiloskopisë në identifikimin e personave kryerës të veprave penale, identifikimin e kufomave të paidentifikuara dhe vërtetimin e identitetit të personave të njohur apo viktimave me identitet të njohur. MATERIALI DHE METODA Pregatitja e këtijë punimi është krye njëkohësisht në dy institucione të rëndësishme siç janë Laboratori i Krim Teknikës në Sekretariatin e Punëve të Brendshme në Tetovë dhe në Shërbimin Mjekoligjore pran Spitalit Klinik në Tetovë. Me anë të këtij punimi dëshirojmë që të vërtetojmë se gjurmët e gishtërinjëve janë letërnjoftimi më i saktë i çdo personi dhe çdo veprim apo prekje me duarë lë gjurmët e veta në objektin e prekur dhe në bazë të kësaj bëhet evidentimi dhe zbulimi i të gjitha veprave penale të karakterit të ndryshëm siç: janë vjedhjet, vrasjet, lëndimet trupore, dhunimet seksuale, shkruarja e letrave të ndryshme kërcënuese, falsifikimi i dokumentave dhe letrave të ndryshme, etj. Metodat gjatë pregatitjes së punimit janë standarde të përgjithshme dhe specifike siç janë: Metodat e përgjithëshme: Metoda historike e përcjelljes në kontinuitet sipas viteve të rasteve të punuara Metoda e analizës së veçant të çdo rasti veç e veç dhe Metoda krahasuese në bazë të përcjelljes në vite dhe sipas natyrës së krimeve. Metodat specifike: Metodat specifike të përdorura në këto raste ngërthejnë në vete një veprim kompleks ku një rast i vaçantë përcillet në disa faza deri në arritjen e efektit apo zbulimi i rastit. Ajo fillon me veprimet që në vendin e ngjarjes, kur me anë të aplikimit të mjeteve të veçanta, siç janë brushat detektuese, pluhuri specifik që lidhet me substancat e proteinave në djersës e majes së gishtave, detektimi i këtyre gjurmëve, fiksimi i tyre, fotografimi dhe inçizimi i tyre, marrja e impresioneve me anë të shiritave ngjitës prej vendit ku manifestohen gjurmët dhe përpunimi i tyre në laboratorin kriminalistik në bazë të gjurmëve të deponuara në databazën kriminalistike. Këto komparacione më shumë bëhen në bazë të gjurmëve të zbuluara më herët nga rastet e krimeve tjera dhe me anë të krahasimit të gjurmëve të ngritura nga vendi i ngjarjes me gjurmët e gishtave të personave juridik që kanë marrë dokumente identifikimi në shërbimet civile të Ministrisë së Punëve të Brendshme.

307

Ky rreth i krahasimeve sipas nevojës mund të bëhet edhe në bashkpunim me policinë ndërkombëtare apo Interpolin te rastet e krimit të organizuar ku për një vepër penal ose prej disa veprave penale rezultojnë persona të njejtë që kanë kryer krimin.

Fig.1 Materiali i punës paraqitet në rastet e ndryshme dhe vende të ndryshme. Si më e shpeshtë ishte metoda e idnetifikimit të kufomave nga rastet e ndryshme të vdekjeve me dhunë që ndodhën në Tetovë me rrethinë në vitet 2002 - 2008 ku janë përpunuar rreth 150 raste. Identifikimi i tyre bëhej me marrjen e gjurmëve të gishtave në sallën e autopsisë pran Shërbimit Mjekoligjorë në Tetovë, të cilat gjurmë u përpunuan në Laboratorin Kriminalistik pran Ministrisë së Punëve të Brendshme. Poashtu janë përpunuar edhe 50 raste të gjurmëve të marrura nga vendi i ngjarjes dhe gjurmëve të marrura nga objektet e ndryshme me të cilat ishin kryer krimet siç janë vrasjet, vjedhëjet dhe dhunimet seksuale. Të gjitha këta gjurmë zbuloheshin me anë të metodave të: Marjes së impresioneve të mollëzave të gishtave te kufomat dhe te kryerësit e veprave penale; Metoda e gjetjes së gjurmëve të gishtërinjëve në vendin e ngjarje dhe në objektet që janë përdorur gjat kryerjes së krimit dhe Metoda e komparacionit nga të dhënat e databazës së gishtërinjëve që i posedonim në Arkivin Biometrik pran Laboratorit Kriminalistik. REZULTATET Si material pune janë përdorur gjurmat e gishtërinjëve në 200 raste të trajtuara të kufomave, kryerësve të veprave penale (vjedhje, dhunim dhe lëndime trupore), të cilat u bënë në bashkpunim me Shërbimin Mjekoligjorë pran Spitalit klinik të Tetovës dhe 50 raste të gjurmëve të gjetura në vendin e ngjarjes dhe në objektet me të cilat është kryer krimi.

Tabela 1

308

MATERIALI PERSONA VDEKUR

NUMRI TË 150

NGJARJA VRASJE, VETVRASJE, AKCIDENT

PERSONA GJALLË

TË 50

VJEDHES, VRASËS, DHUNUES SEKSUAL GJURMË ZBULUARA

GJURMË VENDI NGJARJES OBJEKTET KRIMIT

NGA 50 I DHE E

SHENIM SHENJA TË MARA NGA MOLLËZAT E GISHTAVE KRAHASIM ME TË DHËNAT NË DATABAZË TË KRIM VENDI NGJARJES

NGA I

Siç shihet nga tabela lehtë mund të vërehet se janë hulumtuar 200 raste, l50 persona të vdekur dhe 50 të gjallë; gjurmë të marrura nga vendi i ngjarjes dhe objektet me të cilat është kryer krimi janë 50 raste. Sa i takon karakterit të këtyre krimeve apo ndodhive me vdekje ata kanë qenë vdekje nga dhuna apo vrasje, vetëvrasje dhe akcidentet. Numri i dhunimeve dhe i tentativave për dhunim seksual poashtu ka qenë i konsiderueshëm. Prej gjurmëve të marrura në vendin e ngjarjes dhe nga objektet me të cilat është kryer krimi kanë qenë vjedhje, vrasje dhunime seksuale dhe akcidente me vetëvrasje, me ç‘rast është bërë përdorimi i mjeteve të ndryshme siç janë armët e zjarrit, thikat, sopata, çekanët, etj. Shenjat e marrura nga këto objekte dhe vendngjarje janë krahasuar me të dhëna që i kemi patur në databazë dhe nga gjurmët e gishtërinjëve të të dyshuarve si kryerës të këtyre krimeve. Ndihmën më të madhe e kemi patur nga Shërbimi Mjekoligjorë pran Spitalit Klinik të Tetovës. DISKUTIMI Me daktiloskopi kuptohet metoda e studimit, krahasimit dhe klasifikimit të vijave papilare (kreshtave në lëkurë) të mollëzave të gishtave të duarëve si dhe të gishtave të këmbëve për qëllime identifikimi. Studimet dhe ekzaminimet e shumta kanë treguar se vijat papilare formohen qysh në muajin e gjashtë lunar të jetës intrauterine dhe mbeten të pandryshuara gjatë gjithë jetës. Ata paraqiten në tre forma kryesore karakteristike: forma rrethore, harkore dhe lakore.

309

Fig.2 Forma rrethore Fig.3 Forma harkore Fig.4 Forma lakore Në bazë të tyre ndërtohen kombinime të ndryshme e të shumta, deri në 60 miliard kombinime. Ata nuk i humbin vetitë e veta karkteristike deri në fazat e fundit të kalbëzimit, ose deri në deformimet e skajshme të këtyre vijave nga ndikimi i lagështisë ose macerimi. Deri sot, në shqyrtimet analitike komparative nga databazat e të dhënave për identifikim në tërë botën ende nuk janë zbuluar dy persona me vija papilare plotësisht identike. Kjo do të thotë se çdo individ apo qenie e gjallë njerëzore pa dallim feje, race, gjinie, apo dallime të tjera, posedon relievin e vet specifikë të vizatimit të vijave papilare. Prandaj kjo metodë konsiderohet njëra nga më të saktat dhe më të përdorurat për identifikim si te personat e gjallë, ashtu edhe te kufomat, apo pjesëve të tyre siç janë: shuplakat, gishtat e duarëve me mollëzat e tyre të ruajtura. Vijat papilare janë shumë rezistente ndaj faktorëve të jashtëme dhe u bëjnë ballë shumë dëmtimeve kimike, fizike, mekanike dhe dëmtimeve tjera dhe çdo herë kanë aftësi riparuese dhe regjeneruese pas çdo dëmtimi. Ato dëmtohen në mënyrë të përhershme, vetëm nga format e rënda destruktive të panariciumeve, djegiet e shkallës së tretë, tuberkulozi i indeve të buta dhe të forta të gishtave, etj. Nganjëherë, kriminelët, për të humbur identitetin e viktimës së tyre, bëjnë zhveshjen traumatike të lëkurës së gishtave, gati deri në kockë, apo me prerjen e tyre. Metoda daktiloskopike zbatohet në teknikën kriminalistike për identifikimin e personave sipas gjurmëve të gishtave të lëna në vendin e ngjarjes apo gjatë kryerjes së krimit. Kjo metodë është njëra ndër më të sigurtat pas metodës gjenetike të ADN-së. Të gjitha gjurmët e gishtave e kanë individualitetin e vet që bazohet në karakteristikat e përgjithshme dhe të veçanta të kreshtave të linjave papilare. Karakterisitkat e përgjithshme të tyre janë vetë ndarja në tre grupe të mëdha sipas formës së tyre: lakore, rrethore dhe harkore. Karakteristikat e veçanta kanë të bëjnë me nëntipet, formën dhe pozicionin e deltës dhe numrin e vijave papilare sidomos në vijën imagjinare qendër-deltë që formojnë grupin e karakteristikave të gjurmës së gishtit. Për përcaktimin identifikues pozitiv apo negativ, në bazë të gjurmëve të gishtave duhet të bëhet përcaktimi i së paku të 12 elementeve korresponduese. Po ashtu, në bazë të kësaj metode bëhet identifikimi biometrik i të gjallëve për procedura civile të identifikimit e po ashtu edhe në procedurat penale. Kjo metodë mundëson edhe lidhjen direkte të shumë shërbimeve policore ndërkombëtare nëpërmes Interpolit ku në rastet e identifikimeve individuale, grupore dhe identifikimeve masive, ato me anë të mjeteve elektronike komunikojnë dhe këmbejnë informata të vlefshme nga kartotekat dhe databazat kompjuterike të cilat i posedojnë dhe i grumbullojnë gjatë dhënies së dokumenteve personale dhe gjatë hulumtimeve kriminalistike. Për herë të parë këto metoda komparative të linjave papilare për identifikim janë aplikuar në Portugali (Buenos Aeros) nga një polic me emrin Ivan Vuçetiç me prejardhje kroate, i cili e aplikoi në vitin 1891.

310

Thelbi i kësaj metode konsiston në atë se vetë vijat papilare prezantohen vizualisht në dy lloje, ato të dukshme të cilat edhe ngjyrosen gjatë kontaktit me ngjyra kontrasti dhe ato latente ose të ―padukshme‖ të cilat lënë gjurmë vetëm me prekjen e mollëzave të gishtave në sipërfaqe të forta shumë të lëmuara, si qelqi, metali i lëmuar, etj. Këto vija të dukshme dhe latente identifikohen me metoda kimike, të cilat bëjnë lidhjet organike dhe inorganike në mes djersës që gjendet në gishta apo lagështisë së mollëzave të gishtave të dorës me lëndët kimike të ndryshme që përdoren në vartësi të çdo rasti. Një formë të veçantë e daktiloskopisë, është „palmatoskopia“, shenjat e pëllëmbës së dorës apo shputës së këmbës, ose tabanit të fëmijës së posalindur, e cila përdoret si metodë parandaluse për të shmangur ndërrimin e fëmijve pas lindjes në maternitete. Kjo metodë aplikohet në shtetet perëndimore të zhvilluara. Menjëherë pas lindjes së fëmijës merren shenjat e gishtit tregues nga dora e djathtë e lehonës dhe shenjat e shputës apo tabanit të këmbës së foshnjes së posalindur, të cilat shënohen në një kartelë të veçantë që quhet „palmatograma―. Ky dokument, pas daljes së foshnjes nga materniteti, ruhet në një kartotekë të veçantë. Një metodë tjetër është „kiroskopia― që përbën studimin e gjurmëve të pëllëmbëve të duarve. Kjo metodë ka më shumë rëndësi kriminalistike sepse me anën e saj mund të zbulohet prekja e objekteve dhe sipërfaqeve të ndryshme nga ana e kriminelëve. KONKLUZIONE Në bazë të gjitha këtyre të dhënave mund të nxjerrim këta konkludime: Në jetën e përditshme të sotme për fat të keq me liberalizimin dhe ndryshimin e sistemit shoqërorë, në shoqërin tonë kanë ndodhur shumë vepra të cilat në të kaluarën ishin shumë të ralla dhe pothuajse akcidentale. Zbulimi i tyre në kohë është një përparësi e madhe që të parandalohet tendenca e zmadhimit të veprave kriminale sepse me kapjen e keqbërësve dhe dhunuesve, sadopak do të zvoglohet numri i madh i këtyre veprave sepse nuk do tu lejohet atyre që të vazhdojnë me krimet e njëjta. Që të arrihet ky rezultat duhet të ketë një bashkpunim shumë të ngusht në mes të institucioneve ku trajtohen këta krime, por edhe niveli i përsosshmërisë profesionale duhet të jetë i lartë. Në vendin e ngjarjes mikrogjurmët dhe makrogjurmët duhet të zbulohen, fiksohen tërhiqen rruhen mirë dhe mbi ta të bëhet survejimi adekuat dhe në nivel të duhur. Vlera e të dhënave në databazë duhet të jetë e lartë dhe precize. Mostrat e ekzemplarve të hulumtuara duhet të rruhen në mënyrë adekuate dhe ato të jenë prezente deri në marrjen e epilogut gjyqësorë përfundimtarë. Ata duhet të rruhen në vende në mënyra konform parametrave shkencore pa u dëmtuar dhe pa patur mundësi të njejtat të tjetërsohen nga ndonjë krim tjetër ordinar. LITERATURA 1. 2. 3.

Gorkiq S, Medicinska kriminalistika, 1981. Quatrehomme G, Iskan MY. Postmortem skeletal lesions, Forensic Sci. Int. 89 (1997) 155-165. Grellner W, Glenewinkel F, Madea B. Reasons, circumstances and results of repeat forensic medicine autopsy. Arch Kriminol 1998; 202:173-178.

311

4. 5.

Bleëitt GT. The role of forensic investigations in genocide prosecutions before an International Criminal Tribunal, Med. Sci. Laë 37 (1997) 284-288. Brkic H, Strinovis D, Slaus M, Skavic J, Zecevic D, Milicevic. Dental identification of war victims from Petrinja in Croatia, INT. j. Legal Med. 110 (1997) 47-51.

SUMMARY FINGERPRINT LIKE IDENTIFICATION METHOD Shaban Jakupi1 1 Ministry of Enterier, Tetovo, Macedonia The dactiloskopic method is one of identification methods witch uses wery often in medico-legalis practic job because by the this method discavery the cases, death body, murders and other cases. It is wery important method with witch all the police station around the worl l discawery the diferent kinde of crimec. Ewerywhere this metod is number one because it is wery exactly method. Some time this method is unusely because the handes of humen body is with traumatic amputation by the crimes or the accident. By the dactiloskopic method today work the International police INTERPOL. This is one succefull method for investigation all the crime scenes agayn human right. By this method is posibility to make diferente between homicides, suicides or accidentes. Key words: papilar lines, databasis, impresiones, detected, komparation

MEDICUS

312

PUNIM PROFESIONAL / PROFESIONAL PAPER SHËNDETËSI PUBLIKE

REAGIMI NDAJ TRANZICIONIT SOCIAL-EKONOMIK DHE VETË-PERCEPTIMI I SHËNDETIT NË POPULLATËN ADULTE TË TIRANËS, SHQIPËRI Jonida Stefa1, Nexhbedin Karhemani2, Bajram Hysa1, Genc Burazeri1 1

Departamenti i Shëndetit Publik, Fakulteti i Mjekësisë, Tiranë 2 Fakulteti i Shkencave te Mjekesise, Tetove

Jonida Stefa Rr.―Shinasi Dishnica‖, Pallati UNICOM, Shk.B, Kati 5, Ap.3, Tirane, Shqiperi. Tel:++355(0)693365607 e-mail:[email protected]

REZYME: Qëllimi: Qëllimi ynë ishte vlerësimi i lidhjes mes reagimit ndaj tranzicionit socialekonomik dhe vetë-perceptimit të gjendjes shëndetësore në popullatën adulte të qytetit të Tiranës. Materiali dhe metoda: Një studim transversal u udhëhoq në Tiranë në periudhën 20052007 me pjesëmarrjen e 880 individëve (437 meshkuj me moshë 45.3 ± 5.7 vjec, dhe 443 femra me moshë 44.7 ± 6.1 vjec). Një pyetësor i strukturuar i‟u administrua të gjithë pjesëmarrësve në studim duke përfshirë të dhëna mbi reagimin ndaj tranzicionit social-ekonomik (qasje pesimiste, neutrale dhe optimiste) dhe vetë-perceptimin e gjendjes shëndetësore (shumë e keqe, e keqe, mesatare, e mirë, dhe shumë e mirë – gjatë analizës, ky ndryshor u kategorizua në: shumë e keqe/e keqe vs. pjesës tjetër). Rezultatet: Vetë-perceptimi i keq i gjendjes shëndetësore ishte i lidhur me qasjen pesimiste ndaj tranzicionit social-ekonomik në Shqipëri (kontrolluar për moshë OR=1.9, 95%CI=1.4-2.7 në meshkuj, dhe OR=2.2, 95%CI=1.7-3.8 në femra). Këto rezultate ishin të pranishme edhe pas kontrollit për nivelin e edukimit, gjendjen e punësimit, faktorët e lidhur me stilin e jetesës, si dhe vetë-raportimin e hipertensionit arterial dhe diabetit (OR=1.7, 95%CI=1.2-2.4 në meshkuj, dhe OR=1.9, 95%CI=1.4-3.3 në femra). Konkluzione: Pesimizmi është i shoqëruar me vetë-perceptim negativ të gjendjes shëndetësore në popullatën adulte të qytetit të Tiranës. Rezultatet tona tregojnë se reagimi ndaj tranzicionit social-ekonomik mund të jetë një instrument i vlefshëm për përcaktimin e gjendjes shëndetësore të popullatatës në vendet ish-komuniste të Europës Jug-Lindore. Fjalë kyç: tranzicioni socio-ekonomik, vetë-perceptimi i shëndetit, popullata adulte, Tiranë, Shqipëri Medicus 2009, Vol. XII (2):

313

HYRJE Reagimi ndaj aspekteve politike dhe social-ekonomike të tranzicionit në Rusi është raportuar të jetë i lidhur me vetë-perceptimin e gjendjes shëndetësore të popullatës adulte. Kështu, individët që kishin reagim negativ (qasje pesimiste) ndaj ndryshimeve social-ekonomike dhe politike në Rusi pas reformave të ndërmarra në fundin e viteve 1980, kishin edhe një vetëperceptim të keq mbi gjendjen e tyre shëndetësore. Këto rezultate u përftuan nga një studim i tipit transversal dhe ishin të pranishme në të dyja gjinitë. Raportimet nga vendet e tjera ish-komniste të Europës Lindore dhe Qendrore mungojnë. QËLLIMI I PUNIMIT Qëllimi i studimit tonë ishte vlerësimi i lidhjes mes reagimit ndaj tranzicionit politik dhe social-ekonomik në Shqipëri me vetë-perceptimin e gjendjes shëndetësore në popullatën adulte të qytetit të Tiranës. . MATERIALI DHE METODA Tipi i studimit: Një studim transversal (kros-seksional) u ndërmor në Tiranë gjatë periudhës 2005-2007. Popullata në studim: Në studim u përfshinë 880 individë të moshave 35-75 vjec. Nga këto, 437 individë ishin meshkuj (mosha mesatare: 45.3 ± 5.7 vjec), kurse 443 femra (mosha mesatare: 44.7 ± 6.1 vjec). Mbledhja e të dhënave: Një pyetësor i strukturuar i‘u administrua të gjithë pjesëmarrësve në studim duke përfshirë të dhëna mbi reagimin ndaj tranzicionit politik dhe social-ekonomik në Shqipëri (qasje pesimiste, neutrale, dhe optimiste) dhe vetë-perceptimin e gjendjes shëndetësore (shumë e keqe, e keqe, mesatare, e mirë, dhe shumë e mirë). Gjatë analizës statistikore, vetëperceptimi i gjendjes shëndetësore u kategorizua në: gjendje shëndetësore shumë e keqe/e keqe vs. pjesës tjetër (d.m.th. mesatare/e mirë/shumë e mirë). Pyetësori përfshiu gjithashtu të dhëna mbi nivelin e edukimit (i ulët, i mesëm, i lartë), gjendjen e punësimit (punësuar, papunë, pension), duhanpirjen (jo, po), konsumin e alkoolit (jo, po), si dhe vetë-deklarimin e hipertensionit arterial (jo, po) dhe diabeteit (jo, po). Analiza statistikore: Regresioni logjistik binar u përdor për vlerësimin e lidhjes së vetëperceptimit të gjendjes shëndetësore me ndryshorët e pavarur (karakteristikat demografike, social-ekonomike, faktorët e lidhur me stilin e jetesës si dhe sëmundjet kronike të individëve të përfshirë në studim). Modelet e para vlerësuan lidhjet duke kontrolluar vetëm për moshë. Regresioni logjistik shumë-ndryshorësh (multivariat) u përdor për vlerësimin e lidhjes së pavarur të reagimit ndaj tranzicionit social-ekonomik me vetë-perceptimin e gjendjes shëndetësore. Për të gjitha modelet u llogaritën raportet e gjasve (OR), intervalet e besimit (95%CI) dhe vlerat e sinjifikancës (përfillshmërisë) statistikore (P-value). Vlerat e P